ANG SANTOL indi mamunga sang paho, kundi sang santol man. Masami mabatian naton ini nga panugdaon halin sa aton mga katigulangan sa ila paghusga sa pamatasan sang isa ka tawo.
Tungod pangbug-os (generalization) lang ini, syempre may mga exception ini. Sa kaso sang santol kag paho, puede mamunga ang santol sang paho paagi sa “grafting”. Pag-angot ini sang isa ka linghod nga sanga sang paho sa puno sang santol sa diin mabuhi sa ulihi ang naulihi.
Sa masami, ugaling, nagakatabo ini nga kamatuoran (ang siling nga pagpamunga sang santol sang santol) sa eksperyensya mismo sang tawo kag bisan man sa paghibalo sa pagtuon sang mga mangin-alamon sa siyensya.
Sunu mismo sa tinun-an sang mga mangin-alamon, may mga sulundon nga kinaiya ang isa ka tawo nga mapanubli niya sa pagkatawo sang iya mga ginikanan.
Ang mga ambungan nga ginikanan (sa iloy ukon sa amay, ukon sa ila nga duha), sa masami, may mga ambungan man nga mga kabataan. Ang maalam nga mga ginikanan magabunga man sang mga maalam nga mga kabataan. Kag kon indi makapanubli sa ila, sa mga kalolohan ukon kalolahan nila.
Madamo man nga talento ang mapanubli halin sa mga ginikanan, katulad sang talento sa musika, sa pagsaot, sa pagka-atleta, sa arte katulad sang pag-pinta, ang pagka-manunulat, ang maayo nga pagpamaba (debate, publc speaking), ang mangin komedyante, kag iban pa.
Ang mga pamatasan nga mapanubli halin sa ginikanan galakip sang natural nga pagka-isganan (courageous) nga ginahalinan sang mga pulis kag mga soldado, pagkasupog sang panghuna-huna ukon gawi (daring) nga diri nagahalin ang mga siyentipiko kag ang luyag magpasimpalad (adventurer, businssman), ang ma-imbento kag mahuyog magtuga sang mga bag-o nga mga butang, mahuyogon mag-lider, ma-artistahon sing ugali, madale maganyat sang mga bagay nga matahum (artistic), mahuyaon man ukon madale makig-abyan, kag iban pa.
By the way, luyag ta gali koreheran ang una nga pagpati sang pila ka mangin-alamon – sa ila pagtuon sa mga kriminal – nga may pamilya nga may kinaiya sang pagka-kriminal nga puede mapanubli sang mga kabataan.
Ining mangin-alamon amo man, ugaling, mismo ang nag-koreher sang ila una nga pagpati sa padayon nila nga pagtuon sa pagsiling nga indi ini matuod.
In fact, bisan sin-o nga tawo puede mangin kriminal sa mga kahigayunan kag tion sang tuman nga kaalipungot.
Nagagwa man, ugaling, sa mga pagtuon nga ang tawo indi ginhimo robot sang naturalisa. May ikasarang siya agud mapa-uswag ang iya natural nga kinaalam kag talento, kag mag-kontrol, kon indi man niya lubos maligwat, ang iya napanubli nga pamatasan. Tungod sini, ma-impluwensyahan man siya sang iya palibut agud magpanibag-o.
Diri nagasulod ang pagka-importante sang mga manunudlo agud ma-impluwensyahan padulong sa kaayuhan ang ila mga estudyante.
***
Bilang manunudlo, ginapauswag niya ang kinaalam kag talento sang mga kabataan santu sa mabungahon nga metodo sang pagtudlo.
Ginaubayan man niya ang mga kabataan sa pag-angkon sang maayo nga pamatasan kag ang paglikaw sa makahalalit nga mga bisyo, upod sa maayo man nga pagtudlo sang mga ginikanan kag sang pag-ubay man sang iban pa nga ahensya sang gobyerno nga nagatatap sa kaayuhan sang mga kabataan. Syempre, upod man dira ang pagtudlo sang ila mga simbahan.
Bilang manunudlo, ikaduha gani siya nga ginikanan sang mga kabataan. Kag dapat indi liwan ang pagtamod niya sa ila sa iya kaugalingon nga mga kabataan kag mga kahinablusan.
Gani, samtang yara sila sa iya poder sa eskwelahan kag sa iban nga kahigayunan, dapat tungdan sang manunudlo ang obligasyon sang isa ka maayo nga ginikanan –may pag-ulikid kag pagpalangga sa ila, kag nagahatag proteksyon sa ila kaayuhan sa tanan nga kahigayunan.
Naga-kasubo kita, ugaling, sa paghibalo nga may pila ka mga manunudlo nga indi masaligan sa sining ila mga obligasyon. Sila mismo mga “bad example” sa mga kabataan, kag naga-“take advantage” pa sang kahinaan kag pagka-inosente sang ila mga estudyante.
May maestro nga drug addict gali. May ara man nga naghimulos sa iya menor nga estudyante. Sang sini lang, isa pa gid ka maestro ang gin-report nga ginbastos niya ang iya mga estudyante. Tinakdan niya sang spy camera ang CR sang mga kabataan agud makapanglili sa ila. Manyak! Wala huya! (w_mateojr@yahoo.com/PN)
