MADAMO sang palamangkutanon ang nagatuhaw sa paminsaron sang kada isa. Ginapaligban kon bala ang nagakatabu natural nga pamaagi sa pagtinlo sa kalibutan ukon kahimuan sang pila ka sutil nga tawo nga luyag maghalit sa ila isig-kapareho.
Apang, suno sa mga pagtuon, makapila ka beses na nga napapas ang mga nagakabuhi sa sini nga kalibutan, kag sa tagsa nila nga pagkadula may nagabulos naman nga grupo sang mga bag-o nga nagakabuhi. Kaangay ini sang pag-ilis sa mga nauna nga ginabuslan sang mga naulihi.
Balikan naton ang panahon kon paano napapas ang mga nagakabuhi sa sini nga kalibutan kag kon sa diin na kita karon nahamtang.
Base sa mga pagtuon sa siyensya kag sa nasaad sang mga hitabu sadtong ginatos ka milyon ka tuig ang nakalipas, posible nga nagapangatubang na kita sang ika-anum nga ‘extinction’ sa sini nga kalibutan.
Sa nakalipas nga 42 ka tuig, nagnubo sa 58% ang populasyon sang mga vertebrates ukon mga sapat nga may backbone ukon spinal column.
Ginpahayag ni David Attenborough, ang kilala nga naturalist kag author, nga yara na sa tunga-tunga sang ika-anum nga mass extinction ang kalibutan kaangay sa kon paano napanas sadto ang mga dinosaur.
Nagakahulugan ang mass extinction sang pagkadula sang madamo nga numero sang species sa bug-os nga planeta.
May nauna na nga lima ka dalagku nga hitabu sa planeta nga nagtuga sang extinction.
1. Ordovician
Sadtong 445 milyunes ka tuig na ang nakalipas ang tanan nga nagakabuhi sa kalibutan lunsay mga sea creature apang ang severe ice age kag madasig nga pagnubo sang sea level ang posible ginkabangdan sang una nga mass extinction.
Ginabanta nga 86% sang tanan nga marine species ang nadula. Ang mga creature nga lubos nga naapektuhan amo ang mga primitive cephalopods (kaangay sang lokus ukon oktupos) kag ostracoderms (kaangay sang hagfish ukon lamprey ukon mga isda nga wala sang bag-ang).
2. Late Devonian
Ang ini nga extinction ang posible nagpanas sa 75% sang marine species. Ginatukib pa kon ang kabangdanan amo ang global climate change, ayhan ang nagbuhin nga dioxygen sa kadagatan, ukon ayhan ang asteroid.
Madamo sang hypotheses ang mga siyentipiko tuhoy sa gintunaan sang extinction nga ginapatihan natabu sadtong 360 tubtub 380 milllion years na ang nakalipas.
3. Permian-Triassic
Ini ang mas makahalalit sa tanan. Madamo sang species ang nagkaladula lakip na ang moschops (mammal-like reptiles) nga wala na gid nakatuhaw pa liwat, lakip ang bug-os nga phylogenetic classes (mammals, reptiles and birds) kaangay sang Trilobita (trilobites or ‘three lobes’ extinct marine animal).
Kapin lang sa 4% tubtub 15% sang marine species ang ginapatihan nga nakasalbar.
Ini nga hitabu nagluntad sadtong 250 million years na ang nakalipas nga mahimo tuga sang madamo nga kabangdanan lakip na ang high volcanic activity, climate changes kag ang impact sang asteroid.
4. Triassic-Jurassic
Nagluntad sadtong 200 tubtub 215 million years na ang nakalipas sang ang supercontinent nga Pangea ang napahak nga nagtuga sang wave of volcanic eruptions kag pagka-release sang daku nga kantidad sang methane kag carbon dioxide nga posible nagtuga sang global warming.
Nagpapas sa madamo kag dalagku nga amphibians, kag kapin 70% sang marine species lakip ang kalabanan sang archosaurs ukon ang mga kaliwat sang karon nga mga pispis kag buwaya.
5. Cretaceous-Tertiary
Posible ini ang mas kilala nga extinction bangud ini ang nagpapas sa tanan nga dalagku nga dinosaurs.
Nagluntad sadtong 66 million years na ang nakalipas kag posible tuga sang impact sang giant meteorite kag intense volcanic activity. Posible ini ang nagpalala sa kalayo kag tsunami kag dust clouds kag nagguba sa madamo nga ecosystems.
Ang grupo sang species nga na-exterminate ginlakipan sang plesiosaurs, pterosaurs, kag halos tanan nga dinosaurs.
Nagapati si Christan De Muizon, director sang Earth History Department sang MNHN (Muséum National d’Histoire Naturelle) sa Paris, France nga ang daku nga krisis nagtugot sa populasyon sang daku nga phylogenetic class ukon mammals agud lubos nga magmuad.
Ang mammals wala nakatin-ad sang lubos kaangay sini kon wala sang mass extinction sa mga ulihi nga Cretaceous.
6. 6th Extinction
Suno sa pila ka mga siyentipiko, ang karon nga extinction ang wala ginalauman.
Una, tuga ini sang tawo kag tuhay ini sa tanan. Ikaduha, nagakatabu ini sang tuman ka dasig, madamo sang species ang nadula sa nakalipas nga 100 tubtub 150 ka tuig. Kon magapadayon ini, sa pagtakop sang dinag-on, madulaan kita sang 70% sang species suno kay Gerardo Ceballos, professor of Ecology sa UNAM (Universidad Nacional Autónoma de México) sa Mexico City, Mexico.
Maathag nga kita nga tawo ang nagatuga sini sang nagakatabu nga extinction sang species sa kalibutan.
Ang sitwasyon subong makapamuklat kuntani sa aton paminsaron kon paano naton halungan ang kalibutan. Ang pagkapapas sang mga nagakabuhi yara nasandig sa aton pagginawi.(bertladera@gmail.com/PN)
