MADAMO na sang nagatuhaw nga impormasyon tuhoy sa gina-develop nga mga bakuna batok sa COVID-19 nga naghatag sang paglaum sa mga nagahulat sini.
Masami nagatuhaw ang mga artikulo sa mga pamantalaan ukon mismo sa social media nga nagasiling malapit na lang magpanuktok sa tagsa ka ganhaan sang pungsod ang bakuna nga ginahimo sang madamo nga mga laboratoryo sa bug-os nga kalibutan.
Mga impormasyon ini nga nagahatag sang paglaum sa mga ginakapoy na kag nagaalipasa nga mga balatyagon nga luyag na makalampuwas sa pamahog sang COVID-19.
Mismo ang World Health Organization ang nagsiling nga may masobra sa 200 ka vaccine candidates sa bug-os nga kalibutan kag ang lima ka mga nagapanguna diri, kutob sang Hunyo 24 suno sa Cornnel Alliance for Science nga website, amo ang mRNA platform sang Moderna, adenovirus vaccine sang Astra-Zeneca, adenovirus vaccine sang CanSino, inactivated virus vaccine sang Sinovac, kag INO-4800 DNA vaccine sang Inovio.
Apang, may mga eksperto kaangay ni Michael Osterholm ang director sang Center for Infectious Diseases Research and Policy sang University of Minnesota nga ang mga balita tuhoy sa bakuna ang nagapasad lang sang peligro tuhoy sa indi matuod nga paglaum sa publiko.
Ginsiling sini nga ang ideya nga ang bakuna matigayon kag magamit na sa masunod nga mga bulan ang nangin tunaan sa paghikay sa virus tuhoy sa gilayon sini nga negatibo nga epekto kag sa ikasangkol sini nga makalaton sa mas madamo nga populasyon.
Gindugang sini nga bisan bwenas kita kag makakita sang nagagana nga bakuna, ang pagpakig-away diri ang wala pa natapos.
Ginbungat sini nga bisan may bakuna na kita kag makita na ang pila ka ebidensya sang proteksyon pag-abot sang Setyembre apang malayo pa nga ang bakuna maangkon na sang tawo ukon ma-inject na sa iya kamot bangud ang global development kag rollout ang indi mag-alalangay kag may iban nga indi mabakunahan gilayon.
Ang kaepektibo sang bakuna sa pagpukan sa virus ang wala nasandig sa symptomatic traits sang virus kundi sa “specific characteristics on how the virus infects” suno sa veteran researcher nga si Adolfo Garcia-Sastre. Ini ang rason kon ngaa ang makamamatay nga Smallpox ang mahapos lutuson kag ang balatian nga simple kaangay sang common cold ang padayon nga imposible nga mapukan sa bakuna.
Malas para sa aton bangud ang tanan nga ebidensya sa karon nagatumod sa COVID-19 bilang mas malapit sa common cold kag lubos nga mas kabalak-an bangud ang madasig ang COVID-19 magtuga sang seryoso nga balatian kag bisan pa kamatayon sa iya mga biktima ang mas malapit man sa smallpox.
Natukiban sang mga siyentipiko nga ang kinaiya sang COVID-19 sa iya nga virulence ukon pagkamahaliton ang halos kaangay sa mga nauna nga coronavirus nga amo ang SARS sadtong imbukada sang tuig 2000. Mas nadakpan kag napunggan gilayon ang SARS, ikumparar sa COVID-19, nga nangin tunaan sang gilayon nga pagkapapas nga nakapatay lang sang 700 ka tawo labaw sa linibo ka napatay sang COVID-19.
Sadto nga panahon, ang mga siyentipiko naka-develop sang duha ka magkatuhay nga mga bakuna para sa SARS nga ila gintilawan sa mga sapat sa laboratoryo kag natukiban nila ang makatulublag nga epekto kon sa diin ang bakuna nagpaaktibo sa antibodies sa immune system nga nagtugot sa test subjects nga mag-respond sa SARS, ang antibodies indi nangin bastante agud punggan ang virus sa pagtuga sang seryoso nga halit.
Ginpahayag ni Rachel Roper, ang professor sang Immunology sa East Carolina University nga may daku nga papel sa natumod nga SARS tests, nagapati nga may masaligan nga ebidensya nga nagasiling nga ang COVID-19 ang posible nga may ibato sa mga bakuna. Indi lamang SARS ang nagtalana sang salandigan para diri bangud ang FDA wala gid nag-aprubar sang bisan isa ka bakuna batok sa anuman nga coronavirus, lakip na ang SARS, MERS kag common cold. Mangin sorpresa kon maka-develop sila sang bakuna para sa COVID-19.
May bantog nga hurubaton sa scientific research circles nga nagasiling “mice lie, and monkeys don’t tell the truth.” Nagakahulugan nga ang mga resulta nga natukiban sa mga sapat ang indi masami mangin pareho sa mga tawo. Bisan pa nga may paglaum nga natuga gikan sa resulta sa ilaga apang wala nagakahulugan nga kaangay man nga resulta ang matigayon sa mga tawo.
Ginsiling ni Professor Roper nga ang pagdagon-dagon nga makakita sang malain nga bakuna ang mas malala pa kaysa sa wala sang bakuna.
Kon mahina ang desinyo kag pagtilaw sa bakuna ini magaresulta sa phenomenon nga kilala bilang “immune enhancement” ukon ang bakuna imbis nga magbulig sa lawas, mas ginapalala sini ang infection bangud ang antibodies mas nagabulig padasig sa virus nga magmuad kaysa sa magtapna diri.
Madamo ang nagahingamo nga makahimo sang bakuna ilabi na nga madamo ang nalatnan kag napatay, kag padayon ang pagsaka sang numero sang kaso sa kada adlaw.
May maragtas na ang paghimo sang bakuna. Ang HIV opisyal nga natukiban sadtong 1984 kag sa paglipas sang pila ka mga dekada nakapatay na sang masobra 32 millon ka tawo, apang wala sa gihapon sang bakuna tubtub sa karon.
may kaangay man nga kabudlay ang mga siyentipiko sa paghimo sang epektibo nga bakuna para sa adenoviruses kag rhinoviruses nga may kaangay nga symptomatic effects sa coronaviruses kapareho sang COVID-19.
Lunsay mataas ang handom sang tanan nga makahimo sang bakuna, kaangay sa mga nauna nga paghimakas sa iban nga mga virus, apang sa punta sang tanan nalugaw-an lang sa resulta.
Namag-uhan kita sa COVID-19, binulan pa lang ang aton pagsumalang sa iya, kag madamo pa sang dapat tun-an sa iya kinaiya rason nga indi kita makalaum sang madasig nga paghimo sang bakuna.
Ginpanugyan ni David Nabarro ang professor sang global health sa Imperial College sa London nga ang masandigan lang sa karon amo ang Plan B ukon ang metodo nga pangontra sa COVID-19 amo ang kasuguan nga ipatuman sang gobyerno kag ang individual choices kon paano kalikaw sa virus. Ang Plan A napatuhoy sa tradisyunal nga banas sa pag-usoy sa bakuna agud matapna na ang krisis sa bug-os nga kalibutan.
May mga nagahimakas nga makahimo sang bakuna apang may iban man nga luyag makahimo gilayon sang barato kag epektibo nga antiviral drug nga mabulong ang mga pasyente nga nagaantus sa sini nga balatian.
Kon mangin maiwat ang antiviral drug kag bakuna, lauman naton nga mangin tuhay na ang aton pagsinarayo kag posible nga may mga lockdown nga ipatuman sa tagsa ka lugar tubtub nga magtahaw ang kaso sang mga nalatnan.
Ipadayon lang naton ang pagtuman sa mga health protocol agud mapunggan ang pagdamo sang kaso sang COVID-19 kag samtang indi pa kitaon ang landing sang bakuna. (bertladera@gmail.com/PN)
