MADAMO sang nagasinggitan nga wala sang tingog. Madamo sang nagahibi nga wala na sang luha. Madamo sang nagalantaw sa malayo nga ila nakita amo ang kahangawa nga sa ila nagatamwa.
Lipod sa aton ihibalo, madamo sang nagaantus nga mga tawo bangud sa epekto sang pandemya sa ila pangabuhi.
Kon lantawon sa hapaw, ang una nga makita amo ang problema sa ikaayong-lawas, sa pisikal nga aspeto sang aton pagpangabuhi apang ang balatyagon kag paminsaron sang tawo ang mabudlay nga tungkaron.
Halos nakapokus na kita sa pag-iskutinyo sa kon pila ang bag-o nga kaso nga nabalhag sa COVID-19, kon pila na ang kabug-usan nga kaso umpisa nga ginpatuman ang community quarantine, kon pila na ang nakarekober kag kon pila ang nagkalapukan.
Mismo ang National Inter-Agency Task Force ang nagpangabay na sa simbahan nga magbulig sa paggiya kag pag-atipan sa mga tawo nga yara sa sitwasyon nga luyag na lang utason ang ila kabuhi.
Suno sa National Center of Mental Health ukon NCMH, may average nga 53 ka suicide-related calls sila nga nabaton kutob sang Agosto 15 sa tunga sang ginaantus nga pandemya suno sa Department of Health.
Ginbuyagyag ni Health Undersecretary Maria Rosario Vergeire, base sa record, nga ang peak sang suicide-related calls sa NCMH crisis hotlines natabu sadtong Hulyo 2020 nga may 115 ka mga tawag.
Indi man tanan nga nagatawag mga bag-o nga caller, kundi mga nagapanawag liwat bangud ginpalala sang pandemya ang ila sitwasyon.
Nagapanguna nga rason sa pagpanawag sa NCMH crisis hotlines sa sini nga bulan sang Agosto amo ang anxiety-related concerns nga naglab-ot sa 109 ka mga tawag.
Nakabaton sang madamo nga tawag ang NCMH crisis hotline sadtong mga bulan sang Abril, Mayo, Hunyo, kag Hulyo apang ang peak natabu sadtong Hunyo nga may 1,115 ka mga tawag.
Sa sini nga Agosto 15, may yara sang 9,494 ka mga Filipino ang nahatagan sang mental health service.
Madamo man sang kaso sang hikog ang probinsya sang Iloilo nga sa masami ang ginarason kon ngaa nahimo ini sang mga biktima amo ang ginatawag nga “depresyon.”
Apang, tuman ini ka sangkad nga tinaga, madamo ini sang kahulugan, kag malaba ang kaundan sini bilang kabangdanan sa paghikog.
Masiling naton nga halos nalipatan ang kaso sang paghikog ilabi na sa probinsya sang Iloilo kag ini ayhan bangud sa kasakuon ukon indi na matalupangdan bangud nagaagaw sa atensyon ang problema nga dala sang COVID-19.
Nasaad sa Executive Order #183 ni Governor Arthur Defensor Jr. nga umpisa Enero tubtub Agosto 2020, may yara na sang 50 ka kaso sang paghikog sa probinsya sang Iloilo.
Ginsiling sini nga bisan pa nga wala sang basehan nga direkta nga maangot ang kaso sang paghikog sa sitwasyon sang covid-19 apang nakahatag sang alarma para sa atensyon nga dapat hatagan sang igtalupangod ang “psycho-social well-being” sang mga pumuluyo sa tunga sang pandemya.
Bangud sa kabalaka sa ginabatyag nga kahangawa kag stress sang probinsya, kinahanglan nga magpatuman sang programa nga makasabat sa collective anxiety kag stress sang mga tawo nga tuga sang limaka bulan nga community quarantine experience, ihanda sila sa pag-atubang sa New Normal kag himuon nga maayo nga contributor sa pagpabalik sang lokal nga ekonomiya.
Madamo sang tawo nga nagahipos lamang apang solo nga nagaabaga sang iya palaligban. Ginaagwanta ang sitwasyon bisan pa nga apektado na sing lubos ang paminsaron kag balatyagon.
Ang kapigaduhon, nawad-an sang trabaho, pila na ka bulan nga wala sang pangita, naluoy na sa kaugalingon, nabalaka na sa mangin palaabuton, kag iban pa nga kabangdanan, ini ang ginatawag nga depresyon, ilabi na kon mabudlay nga ilaragway ang ginalikom nga sitwasyon.
May mga tawo nga makahibalo mag-away sa sitwasyon kag nagapangita sang pamaagi agud nga makalampuwas sa kamot sang kapigaduhon.
Apang sa nasiling naton, indi matungkad ang paminsaron kag balatyagon sang kada isa. May matam-is magyuhom, apang mapait ang iya sitwasyon. Ginahinago na lamang bangud nagalikaw nga kaluy-an kag agud indi matam-an ang iya pagkaluoy sa iya kaugalingon.
Angay na nga magtikang paabante ang gobyerno-lokal agud nga maamat-amat pabangon ang ekonomiya, makapanumbalik sa trabaho, kag may ganaron na ang kada obrero nga madala nila sa tagsa nila kapuluy-an.
Amat-amaton na naton ang pagsikway sa kahadlok dala sang covid-19. Islan na naton ini sang paghangop kag pagbaton sa kamatuoran nga magapangabuhi man upod sa aton ang virus umpisa subong tubtub sa indi mapaktan nga panahon.
Panason naton ang kahangawa paagi sa bastante nga impormasyon kag edukasyon. Tuytuyan naton ang mga maluya,giyahan agud nga indi mahulog sa sitwasyon nga sila na lang ang nagamato-mato sa pag-utas sang ila kabuhi agud makapalagyo sa mapin-ot nga sitwasyon.
Balikdon naton ang iban, kon sila bala ang nabudlayan, agud sila ang maalalayan. Dapat nga sila ang masugilanon agud nga makapahayag kag magmag-an ang nagapin-ot nila nga dughan. Dapat may nagasugilanon agud makabatyag sila nga may yara sila sang kadampig kag masanagan ang nadulman nga paminsaron.
Madamo na ang nautas nga kabuhi gamit ang lubid sa tunga sang padayon nga paglaton sang covid.(bertladera@gmail.com/PN)
