NAKAPOKUS ang aton atensyon sa pag-iskutinyo kon pila na ka indibidwal ang napatay bangud sa halit nga dala sang COVID-19.
Masami naton nga ginapamangkot kon ano ang kabangdanan sang pagtaliwan sang isa ka tawo kag indi madula ang pagduda kon ang kamatayon bangud sa COVID-19. Nangin suspek sa tanan nga kamatayon sa sini nga panahon ang COVID-19. Nagakapanas lamang ang aton kahangawa kon mangin negatibo sa virus sang COVID-19 ang napatay.
Daw nalansang ang aton pinsar sa COVID-19. Sa matag-adlaw naton nga pagginawi nangin kabahin na ang paghatag sang atensyon sa presensya sang virus kag dapat magpangapin kita sa tanan nga tion.
Base sa pinakaulihi nga datus gikan sa Department of Health 6, may yara na sang 290 ka persona nga napatay sa probinsya sang Iloilo bangud sa COVID-19 umpisa nga nagsugod ang pandemya tubtub sini nga Hunyo 29, 2021 kag posible nga madugangan pa sa palaabuton nga inadlaw.
Apang, kon pasangkaron naton ang aton panan-awan kon kon magtulok kita sa iban pa nga mga kabangdanan, makita naton nga indi lang COVID-19 ang dapat nga kahadlukan, indi lang COVID-19 ang mas makatalagam.
Sang nagligad nga tuig, may napatay nga 1,950 ka pumuluyo sa probinsya sang Iloilo bangud sa hypertensive cardiovascular disease.
Nagapanguna nga manugpatay sa 10 ka makamamatay nga balatian ang hypertensive cardiovascular disease suno sa datus sang Provincial Health Office.
Ginasundan ini sang pneumonia nga may 1,337 ka mga napatay; 649 ang napatay sa tanan nga sahi sang kanser; 591 ang napatay bangud sa wala nahibaluan nga kabangdanan; 406 ang napatay bangud sa diabetes mellitus; 306 ang napatay sa tanan nga sahi sang aksidente; 256 ang napatay bangud sa pulmonary tuberculosis; 243 ang napatay bangud sa kidney diseases; 193 ang napatay bangud sa cerebrovascular accident; 185 ang napatay bangud sa liver diseases.
Kabug-usan nga 6,116 ka mga Ilonggo ang napatay sang nagligad nga tuig bangud sa nasambot nga mga balatian.
Maathag nga mas madamo ang napatay sa nahinambitan nga mga balatian sa isa lang ka tuig kon ipaanggid sa COVID-19 nga nagalawig na sa masobra 15 ka bulan ukon lagpas sa isa ka tuig.
Kon pasangkaron naton ang aton paglantaw sa sitwasyon makita naton nga mas may makatalagam kag mas dapat nga hatagan sang atensyon agud nga mapahilayo kita sa peligro. Kinahanglan naton nga balansehon ang aton paglantaw sa sitwasyon kag indi lamang magpokus sa isa lang ka problema.
Ini ang rason kon ngaa paralisado ang aton ekonomiya kag halos indi kita makakita sang maathag nga solusyon bangud nga nga sa buron nga bintana lang kita nagatamwa.
Kon kaisa daw makasiling kita nga kon may ikasarang lang magkaso ang COVID-19, madamo na ini sang nakasuhan bangud siya ang ginapasibangdan sa madamo nga kamatayon sang tawo. Ginagamit siya nga instrumento sang iban para sa ila kaugalingon nga bentaha kag interes bangud nga kon COVID-19 ang kabangdanan sang kamatayon mas daku ang sukot sang ospital kag mas mahal ang cremation sang bangkay.
Wala pa naton natandog diri ang datus tuhoy sa mga tawo nga naghikog bangud sa depresyon ukon gintublag sang madamo nga palaligban sa kabuhi nga posible bangud sa epekto sang COVID-19.
Madamo na ang napatay bangud sa paghikog diri sa probinsya sang Iloilo santu sa ginbalhag nga report sang Iloilo Provincial Police Office.
Diri sa probinsya sang Iloilo, may nabalhag nga 42 ka suicide cases umpisa Enero tubtub Hunyo 10 sa sini nga tuig.
Sa sini nga 42 kaso sang hikog, 36 sa mga biktima mga lalaki kag anum ang mga babaye. Kalabanan sa ila naga-edad sang 17-anyos tubtub 45-anyos.
Sa sini nga mga kaso, 39 sa ila ang nagbitay, duha ang nag-inom sang pestisidyo, kag isa ang nagluthang sa iya kaugalingon.
Ginalantaw nga depresyon bangud sa ginaantus nga balatian, bangud sa kapigaduhon, bangud sa kasubo, bangud sa tuhay nga paglantaw sa sitwasyon kag ang iban bangud sa paslaw nga gugma.
Sa karon nga sitwasyon, ang mga tawo ang natagam nga magpadulong sa ospital agud nga magpakonsulta bangud sa kahangawa nga malatnan sang virus gikan mismo sa ospital.
May mga pasyente man nga ginaagwanta na lang ang ila ginabatyag bangud nagalab-ot na sa 1,000 pesos ang bayad sa doktor kon magpakonsulta kag mabug-at ini nga kantidad bangud nga pigado ang pangabuhi ilabi na nga apektado sang pandemya ang palangabuhian.
Bangud sini, nagalala ang ila balatian bangud nga ginatago kag ginagwanta bangud sa kamahal sang bayad sa pagpakonsulta kag bangud sa kahadlok nga malatnan sang COVID-19 sa ospital.
Sa sini nga sitwasyon, mas indi maatipan kag mahatagan gilayon sang bulong ang ila ginabatyag nga kon maglala nagaresulta sa hinali nga kamatayon.
Nagakalipat na kita nga madamo sang ginatrangkaso, ginahilanat, ginasip-on ukon gina-ubo bangud sa pagbaylo sang panahon. May mga seasonal nga balatian nga walana naton ginalantaw bilang seasonla kundi ginapasibangud na naton sa COVID-19.
Kinahanglan lang na ton nga magbalik sa basic, sa paghimo sang mga lihok nga maka-amlig sa aton ikaayong-lawas.
Indi malipat sa pag-ehersisyo, likaw sa pagkaon nga mantikaon, sa alcohol kag maasin. Likaw man sa pagpanigarilyo kag pakalmahon ang kaugalingon, indi masyado magpalibog agud indi ma-stress. (bertladera@gmail.com/PN)
