Mga problema naton sa ekonomiya bisan nagtahaw na ang COVID-19

ANG COVID-19 pandemic upod sa mga variant sini nagdala sa bug-os nga kalibutan sang madamo nga problema.

Kag indi lang ina tungod kay nag-antos gid sing labi sining viral disease ang bug-os nga kalibutan. Sa Filipinas, halos lima ka porsyento (5%) sang aton mga pumuluyo diri ang naigu sang COVID-19, kon diin mga 68,000 gid ang nagkalamatay.

Ginpakamalaut man naton ang kakulang sang mga health workers kag facilidad agud matatapan ang mga pasyente. Pila gani ang nahunusan sing ginhawa dira mismo sa ganhaan sang ospital sa kadugay nga paghulat nga ma-admit tungod sa kadamuon sang mga pasyente.

Ang na-admit na-isolate sa ICU nga bisan ang mga himata indi makaduaw sa ila. Ang mga napatay naman sapilitan nga gin-sunog (cremate) ang mga bangkay nga indi na matagaan sang bagay nga pag-haya kay dapat ilubong dayon agud malikawan nga makapanglaton pa ang virus.

Indi lang ina, kundi tungod man sa problema sa palangabuhian, nga labing importante sa aton kubos nga mga pumuluyo.

Bunga ini sang mga lockdown kag istrikto nga mga health measures nga nag-upang sa madamo agud makakita liwat sang trabaho kag sang pagpanirado man sang madamo nga mga negosyo kag pagpa-atras anay sang pagpaubra sang mga proyekto.

Matuod may ayuda nga ginhatag ang gobyerno, apang indi ini sapat sa kinahanglanon sang pamilya. Ano gid abe ang mabulig sang pila ka food packs ukon subsidiya nga sa isa ka semana wala na?

Sa padayon nga pagkapuraot sang pangabuhi, naglala man ang problema sa kriminalidad, nga nagbiktima sa pila ka mediamen kag pila man ka pulitiko, lakip na, sang sining ulihi, kay Negros Or. Gov. Degamo.

Nagduging man ang negosyo sang ilegal nga droga, nga ginsabat ugaling sang bala (bullet) sang mga may shoot-to-kill nga mentalidad nga mga pulis sa lugar nga panakpon lang sila kag pasakaan kaso. Nonetheless, yara gihapon ini sila kag nagsupog pa gani ang iban. Man desperado na!

***

Amat-amat gid man nanumbalik ang kapagsik sang ekonomiya agud maka-negosyo liwat kag makakita sing trabaho. Nonetheless, yara gihapon ang kapiut sang pangabuhi tungod sa “pains of recovery”.

In fact, sunu sa survey sang Socail Weather Station (SWS) sang nagligad nga semana, 7 sa 10 nga pwede maka-trabaho ang nagapanghakroy pa tungod sa “kabudlay” nga makakita sing trabaho.

Daku man gihapon ang problema sa tig-una nga kinahanglanon sang pamilya, katulad sang bugas, kalamay, pila ka meat products tungod sa pagbalik-balik sang Asian Swine Fever (ASF), kag lakip na dira ang sibuyas. Dugang pa dira ang problema sa gatong (fuel) nga kinahanglan sang mga salakyan kag mga makinarya. May problema man sa kuryente, ilimnon nga tubig (potable water), kag iban pa.

Ga-problema man gani kita sa produksyon sang mga ulutanon kag sa pagdala sini sa merkado.

Plano na gani sang gobyerno ang magbakal (import) sang bugas kag kalamay, sibuyas, kag pila ka meat products halin sa luas.

Tungod sining padayon pa nga pagkapuraot, napwersa ang gobyerno agud ma-regulate ang presyo sang mga ini.

Sa ini nga mga hingyo, ginahimo sang gobyerno ang mabalanse ang presyo sang mga produkto kag mga balaklon agud mabuhi sing angay ang tanan.

In fact, ang problema indi lang sa kakulangan (shortage) sang produksyon (“supply”) kag “demand” sa mga balaklon sa merkado kundi sa sobra man sini (oversupply).

Katulad na lang sa kakulang sang manugbakal sang sining mga produkto tungod sa manubo gihapon nga ginakita sang mga ordinaryo nga mga pumuluyo. Nag-create ini sing oversupply sa merkado, katulad sang repolyo kag carrots nga nadunot lang sa talamnan kay indi na mabakal, nga tani dugang pa sa kitaon sang mga mangunguma.

***

Luas sa mahimo sang gobyerno, seguro kinahanglan man matudluan sang mga experto sa agrikultura ang aton mga mangunguma kon paano balansehon ang ila produksyon sa dapat nila ibaligya sa merkado agud mapabilin nga maayo gihapon ang ila kitaon nga indi man magreklamo ang mga manugbakal.

Suhestyon nila nga ipatuman ang “staggered planting” para ma-kontrol ang produksyon sang ila inugbaligya, “harvest-and-sow” kon diin ang pagtanom sang lain-lain nga mga tanom nga kauyon sang pareho nga duta, “companion planting/intercropping” kon diin ginatanom ang lain-lain nga tanom nga indi pareho ang “maturity dates”, kag ang pagtanom sang pareho nga tanom nga may lain-lain nga “maturity dates” agud mapasige ang supply.

Ang mga madinalag-on nga mga negosyante makabulig man tudlo sa ila sing “market forecasting” para sa madinalag-on nga pag-negosyo sang ila mga produkto./PN