NI WENCESLAO “MATT” E. MATEO JR.
INDI na ini panahon sang pag-angkon sang teritoryo agud puy-an kag gamhan sang tawo paagi sa “Survival of the Fittest” nga wala sing kinalis sa “Law of the Jungle” sang mga mabangis nga mga sapat sa talon.
Tubtub pa gani ina sa panahon sang mga “caveman” nga ang kaluyag sa babaye ginapaagi sa pagpanglugos, mga “landgrabber” kag mga “conquistadores” nga ang makiugalingon lang nga kasuguan amo ang pamahog, kusog kag mas makahalalit nga mga armas.
Obviously, panahon na ini sang pagkilala sang kasuguan nga ginaugyunan sang kabug-usan sang sosyedad, pungsod kag sang isa ka United Nations.
***
Gintukod ang United Nations Organization sang mga kapungsuran sa bug-os nga kalibutan pagkatapos sang “devastating” nga World War 2 agud ipasanyog ang matuod-tuod nga “peace and order” kag “Universal Human Rights” sa kalibutan paagi sa nasugtan nga mga kasugtanan sang sobra 200 ka mga pungsod, nga ginalakipan sang Filipinas kag China.
Gani, kon sin-o man nga tawo ukon pungsod ang mag-violate sang sining mga kasuguan, sunu sa aton abyan nga si Pedro, masiling ta na nga “guilty” sang “Ignorance of the Law”, nga pwede masiling sa China.
Sa nabasahan gani ni Pedro sa kasaysayan sang kalibutan, ang paglawak sang imperyo (empire) sadto sang China bunga sang pagpang-agaw, panglupig kag gyera batok sa mga kaaway kag mga maisgan lang agawan sang mga ginapuy-an.
In fact, tungod sini, nagabag-o ang mapa sang China sa pagbulos-bulos sang mga emperador, dinastiya, kag panguluhan bisan pa gani sa sining bag-o nga panahon.
Sang sini lang gani, gindeklar sang China ang pagpanag-iya sang iya teritoryo tubtub sa 9-dash line nga sang ulihi nangin 10-dash line nga nagalakip na sang Taiwan, isa ka isla sang Japan, kag pila ka isla nga gina-claim sang Vietnam. Basi sa indi ta lang naton mahibal-an tubtub na sa 11 tubtub 12 dash-line ang bag-o naman nga mapa sang China.
Samtang ang Filipinas wala sina nga binatasan nga magpalawaak sang iya teritoryo luas lang paagi sa legitimo nga pagpanag-iya kag sang ginahatag sang UN Convention on the La of the Sea (UNCLOS) nga 200-nautical mile nga EEZ. Kag sadto sang Treaty of Paris nga nagsaylo sang gahum sa Filipinas sa United States pagkatapos sang Spanish-American War sang Disyembre 10, 1898, Lakip na dira ang North Borneo nga ginapanag-iyahan sang Sultan of Sulu.
Ang parti sa EEZ, naangkon sang Filipinas ang “sovereign rights” diri sandig sa “ruling” sang “Internatonal Court of Arbitration” kon diin gindaug naton ang kaso sa Scarborough Shoal sadtong 2016 batok sa China. Nagpabakud man ini sang aton “sovereign rights” sa EEZ nga ginatalana sang UNCLOS sa kada pungsod (mga 198) nga nakapirma dira. Lakip dira ang Filipinas kag China.
***
Hambalon pa, ginaluntaran naton ang EEZ sa gahum sang “legal sovereignty”, samtang ang iya sang China sunu lang sa “historical claim” sini nga kasubong lang sa “ancestral domain” nga kinahanglan pa i-deklarar opisyal ang pagpanag-iya, ugaling kay gindekarar na nga “illegal” sang arbitral body ang pag-okupar sini sa EEZ sang Filipinas.
Samtang man, ang kinamatarong naton diri sa EEZ may lubos nga pagsuporta sang United States kon diin may Mutual Defense Pact kita, Britain, France, Germany, Canada, kag iban pa nga mga pungsod.
Ining iban nga mga pungsod may reklamo man sa pagpamalabag sang China sang pagbyahe sang ila mga “vessels” kag “air flights” sa kadagatan kag kahanginan sini bisan pa may kinamatarong sila dira nga “Freedom of Navigation” sandig sa intenationnal law.
Gina-respeto naton ang panugyan sang United Nations agud ipabilin ang “peace and order” sa kalibutan. Gani ang mahimo naton batok sa China amo lang ang diplomasya, padayon nga malinong nga hilimuon sa kontrolado naton nga mga isla sa EEZ, kag ang self-defense upod sa US kag iban pa nga kaalyado nga mga punsod kon gyerahon kita sang China.
***
Sa 14 nga isla kag reefs sakop sang aton EEZ, ang China naga-control sang lima (5) sini kon diin may outpost ini sa tatlo (3).
Ang Filipinas, sunu sa website nga The Diplomat, may siyam (9) ka outposts sa West Philippine Sea. Amo ini ang: Northeast Cay (Parola), Thitu Island (Pag-Asa), Loaita Cay (Panata), Loaita Island (Kota), West York Island (Likas), Flat Island (Patag), Nanshan Island (Lawak), Second Thomas Shoal (Ayungin), kag Commodre Reef (Rizal).
Samtang, gina-okupar sang China ang pitu (7) ka reefs dira sa West Philippine Sea, nga ang lima (5) sini nasakop sa gina-claim sang Filipinas. Amo ini ang: Subi Reef, Gaven Reef, Hughes Reef, Johnson South Reef, Fiery Cross Reef, Cuarteron Reef, kag Mischief Reef./PN
