SA PADAYON ko nga pagpasanyog sang ihibalo sa “correct Hiligaynon writing”, nag-abot gid man ang panahon nga nakasiling ako nga 75% nga pasado na ako kag wala na sing pangduha-duha sa akon ikasarang sa pagsulat kag pag-edit sa Hiligaynon.
Sa mga bag-o nga manunulat sa Hiligaynon luyag ko, sa UNA, ipanugyan ini: “Kon tumod n’yo ang Ilonggo nga katilingban, gamiton n’yo sing lubos ining Filipino language variant (dialect) nga Hiligaynon, luas lang kon kinahanglanon gid ang paggamit sang mga “exception” halin sa pangayaw nga mga termino (terms).
IKA-DUHA, luyag ta man makabulig “reconcile” sang “differences”, paagi sa aton pagsulat, sa nagakalain-lain nga Ilonggo “areas” sa hambal (spoken words) kag pagsulat (writing) santu na sa “standardized” nga paggamit sang “correct Hiligaynon writing” sandig sa mga pagsulundan nga nahisugtan na sang aton mga otoridad sa lenggwahe (language/dialect).
Kag ina bisan pa may kaugalingon nga hambal ang kada isa sa aton para sa at least duha ka lenggwahe – ang pang-rehiyon nga diyalekto nga Hiligaynon kag ang ginagamit gihapon sang iban nga mas “localized” nga lenggwahe, katulad sang Kinaray-a sa Antique kag Akeanon sa Aklan, lakip na ang gindak-an naton nga Spanish kag ang English nga ginagamit pa gani sa mga eskwelahan.
Indi katingalahan ang padayon naton nga paggamit sang Spanish kag English. Sa idalom kita sadto sa gahum sang Espanya sa sulod sang mga 300 ka tuig, kag mga 50 anyos sa idalom sang Estados Unidos. May naamot man gani ang Chinese diri, labi na gid sa mga niluto nga pagkaon (batchoy, siopao, siomai). Pati na seguro ang Niponggo sang sa idalom kita sing mga tatlo ka tuig sa mga Hapon.
Sa nasiling na naton, ang Hiligaynon ginatudlo na sa mga kabataan sugod pa sadtong 2012 sa mga lugar kon diin madamo nga mga Ilonggo ang nagapuyo, katulad sang Western Visayas.
Upod man diri sa sina nga hingyu ang mga diyalekto sang 10 pa ka dalagku nga mga rehiyon, lakip na gani ang pila ka “minor dialects” katulad sang Kinaray-a sa Antique kag Akeanon sa Aklan.
Ang pagtudlo sa “correct Hiligaynon” sa hambal kag pagsulat mahimo man ini sa mga “language seminar” kag mga “scholarship” sa bag-o nga mga manunulat kag sa mga nagapasanyog man sa pag-edit.
Sa akon bahin, tungod sa kakulang sang panahon, nagmatumato na gid lang ako sa pagtuon paagi sa “online tutoring”. Subong man sa natun-an ko halin sa pagbasa sang “Balangaw sa Tingadlaw”, nga isa ka koleksyon sang mga malip-ut nga mga sugilanon ni Quin Baterna sa pag-edit sang premyado nga manunulat sa Hiligaynon nga si John Iremil Teodoro. Pati na, syempre, ang nahimo ko nga “research” sa iban pa nga “sources”.
Kasubong ining akon pagtuon sa Hiligaynon sa Alternative Learning System (ALS), nga isa ka “shortcut” nga pagtuon baylo sa “formal learning” nga ginatugot naman sang aton Department of Education, nga sa akon pagpati natigayon ko pasaron sa grado nga 70-75%.
IKATLO, nga mabuligan pa naton ang pagpasanyog sang Hiligaynon paagi sa “Rule of Thumb” sa pagsulat sandig sa “correct pronunciation” sang mga letra sang alfabeto kag mga tinaga (words). Kung hambalon pa sa Filipino, “Kung ano’ng bigkas, siyang baybay.”
May kaugalingon nga tonog (sound/phoneme) kag pagmitlang (pronounce) ang mga bokablo (vowels) – a, e, i,o, u – kag mga consonante (consonants) nga ginaupdan naton sa Makabagong Alpabetong Pilipino. Ginpatuman ining MAP sadtong 1987 sa panahon ni anay Presidente Cory Aquino. May lima (5) ini ka bokablo kag 23 ka mga consonante (consonants).
Walo (8) sa sining mga consonante mga bag-o nga letra, nga gindugang sa sadto 20 ka letra sang Pilipino Abakada.
Ining 8 ka letra amo ang Cc, Ff, Jj, Ññ, Qq, Vv, Xx, kag Zz nga halin sa “foreign alphabets” – Latin (sa forma sang pagsulat), kag ang Spanish kag English nga ang pagmitlang kag pagsulat sini nagapabilin sang ila impluwensya sa pagbalay sang aton lenggwahe nasyonal sadtong 1937 samtang ginasapupo gihapon ang aton mga diyalekto.
Ang mga bokablo sa Hiligaynon may kinaiya (distinct) nga pagmitlang ang kada isa “similar” sa Spanish nga mapaathag man sa English – a (ah, as in father), e (eh, as in pet), i (ee, as in see), o (oh, as in boat), kag u (oo, as in boot).
Sa kaso ugaling sang a, may duha ini ka pagmitlang depende sa paggamit (allophone), katulad sang baga (burning ember) kag baga (lung), nga agud ma-“stress” pwede sulatan sang “acute accent” (mahumok nga pagmitlang) sa ibabaw sang nauna, kag sing “grave accent” (matig-a nga pagmitlang) sa ibabaw sang naulihi.
Ang paggamit sang duha ka “accent” makita sa French word déjà vu, nga gin-“describe” ni Saint Augustine nga isa ka “false memory”./PN
