DAGAYA ang aton palibot sang mga matam-is nga ilimnon. Bisan diin lang may mga baligya kag may mga ambulant vendor ukon nagalibod na sini tungod man nga nauso na ilabi na sa mga nagabutho sa hayskol.
Ang mga buluthuan, partikular na sa palibot sang mga Universidad, madamo sang mga ginabaligya nga ilimnon nga madamo sang sabor, kaangay sang iced coffee, nga kabus sa 50 pesos ang bili.
Tungod man sa pagmahal sang bili sang mga softdrink ukon soda, kag sa pag-uso sang iced coffee, bisan mga pamatan-on ang nabuyo na sa pag-inom sang iced coffee nga may madamo sang flavor, kag kaangay nga mga ilimnon nga tuman ka tam-is.
Bangud sa sini nga lifestyle, ginalauman na naton ang madamo sang pamatan-on, lamharon nga edad, ang maga-agunto sang balatian tuga sang pagkonsumo sang matam-is nga mga ilimnon.
Ginabulubanta nga ang bahin sang populasyon nga apektado sang diabetes sa Pilipinas ang ginalauman nga yara sa 6.80% sini nga 2024.
Suno sa mga datus, sa tunga sang Enero kag Setyembre 2023, may 6.4 percent nga napatay sa Pilipinas ang tuga sang diabetes mellitus diseases. Ang nasambit nga mga kamatayon gikan sa sini nga balatian ang nagsaka sang tuig 2020 sa 6.5 percent.
Kon aton lantawon, mas nagadamo ang mga Pilipino nga may diabetes. Ginalantaw nga kabangdanan ang madasig nga urbanization nga may mataas nga pagsalig sa electronic gadgets kag sedentary lifestyle nga naga-contribute gid sing lubos sa sini nga epidemic.
Suno sa mga eksperto, ang diabetes isa ka lifestyle disease. Wala ini nasulat sa mga una nga libro sang medisina. Ulihi na lang ini nahatagan ang igtalupangod, natukiban sa mga pagtuon, kag natumod bilang isa ka sakit nga tuga sang sahi sang pagpangabuhi.
Mas nagadamo ang diabetic bangud sa aton ginakaon, bangud kulang sa ehersisyo, ukon masami nagapungko kag inom sang softdrinks.
Suno sa website sang science direct, makaalarma ang pagdamo sang mga diabetic sa mga pungsod sa Asya, lakip ang Pilipinas. Ang prevalence kag incidence sang type 2 diabetes (T2D) lunsay padayon nga nagasaka sibu sa upward trend sa prevalence sang prediabetes.
Nakita sa pagtuon nga ang diabetes care sa Pilipinas yara sa disbentaha kag hangkat sa resources, government support, kag economics. Ang national insurance system wala nagasakop sa comprehensive diabetes care sa preventive model kag private insurance companies nagatan-ay lang sang limitado nga diabetes coverage. Gani, kalabanan sang mga pasyente nagasalig sa “out-of-pocket” expenses, ilabi na sa laboratory procedures kag daily medications. Bangud sini, mahina ang pagbulong kag nagasablag sa pagtapna sa mga komplikasyon. Dugang pa, ang pagligwat sa Batasan mabudlay himuon bangud sa cultural preferences para sa naandan nga pagkaon sang refined sugar, lakip ang puti nga bugas kag tinapay.
Kinahanglan nga ipahangop sa mga pumuluyo ang tuhoy sa diabetes, ang pagligwat sang lifestyle santu sa naandan nga kultura, kag imprubahon ang pangkabug-usan nga pag-amlig sa may mga diabetes.
Naga-angkon sang type 2 diabetes ang tawo tungod nga overweight, kulang sa ehersisyo, kag genetics. Importante ang temprano nga diagnosis agud matapna ang malala nga epekto sang type 2 diabetes. Ang pinakamanami nga himuon agud matumod ang diabetes sang mas temprano amo ang regular nga check-ups kag blood tests paagi sa healthcare provider.
Suno sa World Health Organization (WHO), may yara sang ginabulubanta 4.3 million ka mga Filipino ang na-diagnose nga may diabetes, samtang 2.8 million ang nagapabilin nga undiagnosed sang 2021. Ang diabetic retinopathy nagakontribwer sa 38% sang renal disease cases sa Pilipinas.
Ginalauman nga sa tuig 2030, ang kabug-usan nga tawo nga nagapuyo nga may diabetes magasaka sa 643 million kag 783 million sa 2045.
Suno sa International Diabetes Federation, 540 million ka tawo sa bug-os nga kalibutan ang may diabetes.
Madamo sang mga may diabetes ang nagakabuhi nga wala nakahibalo nga sila ang may diabetes. Suno sa IDF Diabetes Atlas (2021), ila ginreport nga 10.5% sang adult population (20-79 years) may diabetes, nga halos katunga wala nakahibalo nga may yara sila sang diabetes.
Sa tuig 2024, ginalantaw sang IDF nga isa sa walo ka hamtog, kapin sa 783 million, ang makaangkon sang diabetes, ukon pagsaka sang 46%.
Masobra 90% sang pumuluyo nga may diabetes ang may yara sang type 2 diabetes, tuga sang socio-economic, demographic, environmental, kag genetic factors.
Ang masakit nga realidad nga tatlo sa apat ka mga hamtong nga may diabetes nga nagakabuhi sa low kag middle-income nga mga pungsod.
Ginatalakay naton ini agud nga matalupangod ang halit sang sini nga balatian nga mahimo mapunggan kon aton lang nga ligwaton ang aton sahi sang pagpangabuhi, ang sahi sang aton pagkaon, kag aton pagginawi.
Mabudlay mag-antus sa sini nga balatian nga mahimo man lang nga malikawan paagi sa pagpili sang pagkaon, pag-ehersisyo kag paglikaw sa mga matam-is.
Mahapos malikawan apang daku ang kahalitan kon nagasugod na sa pagpabatyag sa aton lawas. Madamo ang naga-antus, nagakabulag ang mata, nagakaguba ang kidney, nagaluya ang lawas kag ginadakop sang iban pa gid nga balatian.
Maghalong kag mag-aligmat. Samtang may higayon pa nga maligwat sang lifestyle agud makalikaw sa diabetes dapat nga himuon na samtang temprano pa.
Kapait ang ginaugtom sa sining matam-is ini nga kamatayon. (bertladera@gmail.com/PN)
