DAKU gid nga problema naton ang padayon nga pagsaka sang bili sang mga balaklon (inflation), labi na gid sa bahin sang mga kubos naton nga mga pumuluyo.
Ang masakit pa kay ang Inflation nagapahuyang man sang ikasarang sang bulsa (purchasing power) naton.
Ang mahatag naton nga maathag nga ejemplo dira amo ang gjnakumod nga problema sang abyan naton nga si Pedro angot sa iya paborito nga softdrink.
Sadto, bag-o ang pagsugod sang Covid 19 pandemic sang 2020, ang bakal niya sa tindahan sang isa ka botelya nga softdrink PhP7.00 lang. Wala lang madugay kag naglab-ut na ang bili sini sa PhP20.00 tubtub sadtong 2022, nga ang sobra mabakal pa niya tani sang pang-snack nga tinapay.
Sadto, amat-amat na tahaw ang pamintas sang Covid 19 kag mabulu-balanse na naton ang epekto sang fossil fuel needs naton halin sa luas samtang ga-gyera ang Rusya kag Ukraine kag ang Israel kag mga kaugyon sini batok sa mga Islamist terrorist sa Middle East.
Naglibog ugaling ang ulo ni Pedro kay tubtub sa ining tuig 2024 nga naumpawan na ang aton ekonomiya nagapabilin gihapon ang bili sang iya softdrink sa PhP20.00.hi
Gani, malain na ang suspetso ni Pedro. Ina seguro, siling niya, kay ginapabay-an man ini matabo sang gobyerno.
Well, partly husto si Pedro sa iya suspetso. Yara kita largely sa isa ka Free Enterprise, ukon Free Market, Economy nga ginatindugan naton ipatuman mismo sa aton Konstitusyon.
Gina-determine sini ang bili sang mga balaklon sa idalom sang Law of Supply and Demand, samtang ma-impluwensyahan man ini sang pagdalagan (velocity) sang money spending kag kumpetisyon. Kag, unfortunately, tungod man sa taliwas nga mga prioridad sang gobyerno kag ang manipulasyon pa gid sang toso nga mga negosyante.
Ang gahampang diri sa Free Market amo ang mga producers kag ang mga manugbakal (consumers) sa pagpalakat sang suplay kag demand, nga halos wala sing poder ang gobyerno sa pagtuo nga mas mapasanyog ang ekonomiya kon hilway ang pagpalakat sini.
Baliskad ini sa Non-Market Socialist (controlled) Economy kung diin ang lubos nga gapatuman sang production kag consumption, pati ang price mechanism, amo ang gobyerno.
Tungod ugaling isa kita ka imol nga pungsod, gani bisan yara kita sa Free Market Economy kinahanglan gid ang intervention sang matarong nga gobyerno agud masuportahan man ang pangabuhi sang mga kubos (disadvantaged) naton nga mga pumuluyo.
Nakita naton ini sa pag-modify sang aton Free Market sa isa ka Mixed Economy.
Kumbinasyon ini sang Free Market kag Non-Market Socialist concepts kon diin daku ang bahin sang gobyerno sa pagpalakat sang pangabuhi agud mapasanyog ang kaayuhan sang tanan.
Sa ining Mixed Economy yara gihapon ang mekanismo sang Law of Supply and Demand nga pwede mapahulag sang gobyerno pabor sa mga pumuluyo.
Lakip man dira ang mahimo sang programa sa food sufficiency, pag-adjust sa minimum wage kag pagpasaka sang sweldo to compensate sa naghina nga purchasing power, kag relief cash kag non-cash nga bulig sa panahon sang kalamidad.
Subong man ang intervention sa bili sang mga basic kag prime commodities sa idalom sang kasuguan labi na gid sang Price Act. Nga, sadly para kay Pedro, wala nagalakip sang paborito niya nga softdrink!
Mabaskog man diri ang rolyo sang money supply, paagi sa pag-regulate sang Central Bank sang money supply agud ma-mitigate, kon indi man mapunggan gid, ang Undesirable Inflation paagi sa pagpasaka sang borrowing interests kag paghatag sang tax credit sang gobyerno. Lakip na ang mga hingyo, katulad sang pag-issue sang security stocks, nga naga-hedge off, ukon naga-mitigate sang risgo, sang Inflation.
Generally, may tatlo ka rason kon ngaa kabangdanan man sang Inflation ang paggamit sang money supply.
Una, sa Directa nga Relasyon sini. Generally, ang dugang nga money supply makatuga sang Inflation kon galapaw na ini sa kinahanglan sang nagalakat nga economic growth.
Ikaduha, ang matuga sini nga Demand-Pull Inflation. Kon gadamo ang kwarta sa sirkulasyon, ang consumer demand makatulak man sa pagtaas sang bili sang balaklon.
Ikatatlo, ang matuga sini nga Cost-Push Inflation. Kon gadugang ang money supply apang gadugang man ang production costs (e.g., wages, materials), ang bili sang balaklon magasaka man.
Of course, indi man tanan nga klase sang Inflation malain sa aton ekonomiya. Sa experyensya sang mga pungsod, kinahanglan man ang “desirable” Inflation rate sa bili sang balaklon, nga usually ginapatuman sang mga pungsod tubtub sa 2-3% agud mapalawak ang hulag sang ekonomiya. Although ang mga siyudad nga madasig ang pagsanyog, pwede man maka-sustain sang 4-6% nga Inflation paagi sa mga compensating measures.
Well, padayon nga nagasalig kita sa kinaalam, “clean and honest governance”, kag epektibo nga ikasarang sang sang aton gobyerno agud ma-mitigate, kon indi gid man lubos mapunggan, ang Undesirable Inflation kag ma-stabilize ang presyohanay sang mga balaklon para man sa isa ka stable economy./PN
