SA PADAYON nga problema sang Filipinas sa Tsina angot sa aton claim sa West Philippine Sea (WPS), sige man ang pamangkot sang madamo naton nga mga pumuluyo kon daw ano gid kabakud ang claim ta sa sini nga bahin sang South China Sea.
Diri sa WPS nahamtang ang aton 200-nautical mile (nm) nga Exclusive Economic Zone (EEZ), sa diin gintagaan kita sing “exclusive right to enjoy” sang United Nations Convention on the Law of the Sea (UNLOS). Ginakilala man naton ini mismo sa kaundan sang aton Konstitusyon.
Ang daku nga bahin sini gina-claim man ugaling sang Tsina sa idalom sang iya ginasiling nga 9-Dash Line, sa diin nasulod pati na gani ang bahin sang EEZ sang iban nga nasyon sa Association of Southeast Nations (ASEAN).
Apang ngaa indi naton pwede i-surrender ining aton claim sa WPS sa superpower nga Tsina bisan kita isa lang ka magamay nga nasyon? Ina tungod sa aton ang tanan nga rason sa sining aton claim sa WPS!
Una, indi rason nga tungod magamay lang nga nasyon kita nga i-surrender naton ini sa superpower nga Tsina. Wala sing magamay kag daku sa kinamatarong sang sin-o man nga pungsod sa idalom sang international law nga dapat tahaon sang tanan nga myembro sang United Nations, lakip ang Filipinas kag Tsina.
Ikaduha, pareho myembro ang Filipinas kag ang Tsina sa UNCLOS, nga may 167 tanan sadtong 2016. Ginpirmahan nila ini sadtong 1982. Gin-ratify sang Filipinas ini sadtong 1984 kag sang 1996 sang Tsina agud kilalahon ang patakaran nga tubtub lang ang EEZ sang kada myembro nga nasyon sa 200-nm kag international waters na ang nabilin.
Ugaling lang nagliwat ang pamensaron sang Tsina sang ulihi parti sa iya territorial maritime claim sa mapa nga ginpresentar sini sa United Nations sadtong 2009, nga wala naman ginakilala sang UNCLOS.
Ikatlo, sa gihapon myembro ang Tsina sang UNCLOS kag wala siya sing rason agud ibalewala ang ining regulasyon angot sa EEZ.
Ika-apat, ginkwestyon ining 9-Dash Line sang Tsina sang Filipinas sadtong 2012 angot sa pag-agaw sang Tsina sang Scarborough Shoal nga nasulod sa aton EEZ. Nagdaug ang kaso naton diri sa Hague Tribunal sadtong 2016.
Ikalima, sa paathag sang Hague Tribunal mismo, ining 9-Dash Line nga territorial claim sang Tsina wala sing basehan sa ano man nga ebidensya sang pagpanag-iya.
Ginsiling sang Hague Tribunal nga wala sing pihu nga boundary ini tungod sadto ang claim sini sa 11-Dash Line nga nangin 10-Dash Line kag 9-Dash Line na subong. Wala man sing pihu ini nga boundary tungod dash-line gani, ukon linya nga palumpat-lumpat, nga indi mahibal-an ang pagsugpon-sugpon sini. Wala man nagpakita halin sadto ang China sang maathag nga pag-kontrol sini. In fact, madamo sang bahin sini (mga isla kag lutaw nga mga bato) nga madugay na gina-okupar sang iban nga pungsod katulad sang Filipinas, Vietnam, Malaysia, kag iban pa.
Ika-anom, maathag na, tungod sini, nga may lubos gid man nga kinamatarong ang Filipinas sa iya 200-nm sa West Philippine Sea lakip na ang Scarborough Shoal.
***
Sa isa ka bahin, ginakilala man sang Estados Unidos ang kinamatarong sang mga myembro sang UNCLOS angot sa 200-nm EEZ sang mag-pirma ini sa Agreement sang pagpatuman sang UNCLOS provisions sadtong Hulyo 29, 1994.
In other words, indi makalikaw ang Estados Unidos sa iya obligasyon nga kilalahon ang kinamatarong sang Filipinas sa idalom sang iya 200-nm EEZ, labi na gid kay may Mutual Defense Treaty (MDT) ang aton pungsod sa Estados Unidos.
Pero ano bala ang dapat naton himuon, kag kon ano man ang dapat nga bahin sang Estados Unidos sa aton problema sa karon sa Tsina?
Indi agud dayon guerrahon ang Tsina! Katulad sang yamuhat nga panugyan ni Presidente Duterte, luas lang pangapinan ini kon atakehon sang Tsina kag bisan lang gani ang mga barko sini.
Kundi, sa panugyan mismo sang MDT, ang padayon nga pag-negosyar agud matigayon ang isa ka matawhay nga pag-inupod paagi sa diplomasya kag concession, ukon aregluhanay.
Samtang, sige man ang pagbantay sang kinamatarong sang Filipinas sang Estados Unidos sa idalom sang MDT, Japan kag mga nasyon sang European Union nga kaalyado man sang Estados Unidos. (w_mateojr@yahoo.com/PN)
