MADAMO na sang mga nabalhag nga balasahon tuhoy sa COVID-19 ukon ang sakit nga dala sang virus nga SARS-CoV-2 nga nagtuga sang kahangawa sa mga tawo sa bug-os nga kalibutan.
Apang, dapat naton paminsaron nga indi lang COVID-19 ang nasugata sang katawhan. May iban pa nga nauna sa COVID-19 nga mas makamamatay kag halos nagpanas sa minilyon nga kabuhi sa sini nga kalibutan.
Dapat naton kilalahon ang COVID-19 kag ikumparar sa iban pa nga pandemya ukon bisan sa mga epidemya agud mahibaluan naton kon ano ang dapat kabalak-an ukon kahangaw-an.
Indi kita magpalutos sa aton kahadlok. Madamo kita sang pamaagi sa karon agud nga magpapag-on sang aton panimuot kag balatyagon. Ipakita naton nga labaw kita sa virus. Mas may pinsar kita nga makadihon sang panagang kag indi mapukan.
Mas maayo gid nga aton balikan ang mga nagliligad nga pandemya agud may bastante kita nga ideya.
Ang 1918 influenza ukon ang Spanish flu pandemic nga ginakabig nga makamamatay nga flu season kon sa diin madamo sadto ang napatay sa mga nagapang-idaron sang 40-anyos tubtub 50-anyos kag ini ang kinatuhay sa kinaandan nga flu suno kay Dr. Mark Schleiss nga isa ka pediatric infectious disease specialist sang University of Minnesota.
Natukiban ang Spanish flu sadtong Marso 1918 kag nagtuga sang 500 million ka kaso sa bug-os nga kalibutan nga may masobra 50 million ka mga napatay kag 675,000 diri sa Estados Unidos kag ang death rate yara sa kapin 2 percent.
Tubtub karon wala pa ini sang bakuna bisan pa nga nagdulog ang pandemiya sadtong summer sang 1919 bangud madamo na sang patay kag mas mataas nga immunity levels.
Tagsa ka tuig naga-atake ang seasonal flu nga wala sang may magkaangay nga rason bangud ang strains naga-mutate sa tagsa ka tuig kag mabudlay tumuron kon ano ang maga-igu sa aton.
Mas bentaha lang bangud may yara kita sa epektibo nga mga bakuna kag antiviral medications nga makabulig sa pagtapna kag pagpatahaw sang kalala sang flu kag madamo na sang tawo ang may residual immunity sa flu gikan sa mga nakalipas nga tuig ilabi na nga nasumalang na sang aton mga lawas ang flu sadto pa man.
Kada tuig, kapin sa nine percent sang populasyon ukon kapin one billion infections kon sa diin kutob sa five million diri ang malala ukon severe, kapin man sa 291,000 tubtub 646,000 ang nagakapatay sa kada tuig ukon may 0.1 percent nga death rate.
Samtang, ang Severe Acute Respiratory Syndrome ukon SARS ang isa ka sahi sang coronavirus nga nagtuhaw sa China kag madasig nga naglapta paagi sa respiratory droplets.
Natukiban ang SARS sadtong Nobyembre 2002 sa probinsya sang Guangdong sa China nga may 8,098 ka kaso sa bug-os nga kalibutan, ilabi na sa 29 ka mga pungsod kon sa diin may walo ka kaso ang Estados Unidos.
May yara sang 774 ka napatay ukon 15 percent ang mortality rate sini nga ang mga pasyente nga naga-edad sang 60-anyos pasaka ang mas apektado nga grupo nga may 55 percent nga death rate.
Natukiban ang bakuna sang tion nga ang pandemya ang nagdulog na sadtong Hulyo 2003.
Nagtuhaw ang bag-o nga sahi sang flu sadtong 2009 nga amo ang H1N1 strain nga nagtuga sang pagkabalaka bangud wala sang bakuna kag madasig ang paglapta.
Nag-utas sang masobra 12,000 ka kabuhi sa Estados Unidos ang H1N1 nga una nga natumod sadtong Enero 2009 sa Mexico City kag sadtong Abril 2009 sa Estados Unidos.
Kapin sa 24 percent sang populasyon sa bilog nga kalibutan ang kaso kon sa diin may 60.8 million ka kaso sa Estados Unidos.
Nagtuga sang masobra 284,000 ka kamatayon sa bug-os nga kalibutan; 12,469 diri sa Estados Unidos kag ang death rate yara sa .02 percent nga ang pinakaapektado nga grupo amo ang kabataan ukon 47 percent sa mga naga-edad 5-anyos tubtub 19-anyos, samtang 11 percent naman sa mga naga-edad sang 65-anyos kag pasaka.
Ginsuguran ang pagtukib sa bakuna sadtong Abril 2009 kag nangin available sadtong Disyembre 2009 apang ang pandemya nagdulog sadtong Agosto 2010.
Nagsunod diri ang tuma ka makamamatay nga Ebola nga nagpatay sang 50 percent sa mga nagmasakit bangud nagalaton ini paagi sa bodily fluids kaangay sang balhas kag dugo apang indi mas makalalaton kaangay sang COVID-19.
Malala ang sintoma sini rason nga mahapos matumod ang may contact sa may masakit.
Una nga natumod ang pasyente sini sadtong Disyembre 2013 sa Guinea kag ang una nga outbreak nagluntad sadtong Marso 2014 nga nagtuga sang 28,652 ka kaso sa bug-o nga kalibutan, ilabi na sa 10 ka mga pungsod.
Kapin sa 11,325 ang napatay sa bug-os nga kalibutan kag ang death rate yara sa 50 percent nga tubtub sa karon wala pa sang bakuna bisan pa nga nagdulog ang outbreak sadtong Marso 2016.
Bisan pa nga makalalaton ang COVID-19 apang indi makamamatay suno sa inisyal nga mga pagtuon.
Natukiban nga 80 percent sang mga kaso ang mild kag ini ang una nga natukiban sadtong Disyembre 2019 sa Wuhan, China.
Suno sa healthline.com nga napetsahan Marso 12, 2020, may masobra na sa 4,700 ang napatay kag padayon pa nga nagasaka kag ang global death rate yara sa 3.4 percent apang may pila ka lugar nga ang death rate yara lang sa 0.4 percent.
Kadamuan sa gina-igo sini amo ag naga-edad sang 65-anyos kag pasaka nga may mga balatian na kag ang mga kabataan ang daw napaiway nga nagabatyag lang sang milder symptoms.
Wala pa sang bakuna kag ginalauman nga mahingagaw ini sa sulod sang isa ka tuig.
Wala sang kinahanglan nga mag-panic. Tandaan nga ang mayoriya sang kaso sang COVID-19 ang lunsay mild apang dapat lang amligan ang mga yadtong madali nga iguon sang virus.
Ang COVID-19 balatian nga tuga sang bag-o nga coronavirus, indi ini una nga nagapamahog nga balatian nga nagtublag sa bug-os nga kalibutan kag indi man ini mangin pinakaulihi nga virus kag balatian. (bertladera@gmail.com/PN)
