ISA SA mga bumalasa naton, nga Ilonggo man gani, ang luyag gid mahibal-an kag maathagan ang pila ka bagay sa aton pagsulat sa Hiligaynon diri sa aton kolum.
Siling ko ugaling nga basi indi ako ang dapat niya tun-an sang pagsulat sa Hiligaynon – ang standard, ukon “King’s language”, sang mga Ilonggo, sa kabug-usan kung diin man sila karon nagapuyo sa pungsod kag sa diin pa nga bahin sang kalibutan.
Pero okey lang kuno sa iya, kay kon ginasaligan kuno ako sang akon publisher sa pagsulat sa Hiligaynon, wala kuno siya sang rason agud indi man niya ako masaligan sa iya ginapangabay sa akon.
Well, kon amo ina, mabuligan ko siya sa iya ginapangabay paagi man sa sining kolum.
***
Ginsaligan ako sang naulihi ko nga publisher agud magsulat kag mag-editor na gani sa tri-weekly niya nga pamantalaan nga ginabalhag sa Hiligaynon. Tungod ina seguro sa duha ka rason.
Tumandok ako sang Iloilo nga, upod sa Bacolod City kag Negros Occidental, diri namat-an ang Hiligaynon bilang standard na nga lenggwahe, para sa mga Ilonggo, sa kabug-usan, sa pagpasanyog man sini sang mga brilliant nga mga manunulat kag Hiligaynon scholars,
Isa pa ka rason amo nga editor man ako sa ina nga tion sang isa pa niya ka pamantalaan nga ginabalhag naman sa English.
***
Luyag sang gapangabay sing bulig sa aton nga paathagan ko siya sa kung ano ang pagsulat sa pila ka tinaga sa standard Hiligaynon gamit ang mga Filipino alphabet nga “o” kag “u”, ang “i” kag “e”, kag ang kahulugan sang “kon” kag “kung” (ukon “kun”), kag pila pa ka bagay nga “confusing” para sa iya.
Ang ining mga alpabeto sa Filipino Alphabet, nga gamit man sa Hiligaynon, masulat ini sunu sa match-up sang tonog (sound) sa naandan naton nga paghambal (spoken usage) kag sang pagsulat sa standard Hiligaynon. In other words, sunod in sa pagsulundan, kung sa Filipino pa: “Kung ano’ng bigkas siyang baybay.” (Spell as pronounced).
Mahumok naton nga ginamitlang diri ang “o” kasubong sa Spanish kag English alphabet nga nadak-an man naton bilang kolonya sang Espanya kag Estados Unidos sa madugay nga panahon. Ang pagmitlang (pronounce) sini halin sa daku nga pagbukas sang bibig nga ang dila nagapabilin sa normal nga position, katulad sang “bag-o” kag “bagyo”.
Ang “u” naman, mamitlang naton katulad sa matig-a nga “o” sa English alphabet sa tinaga nga “go” ukon “booo!”, nga kasubong man sa pagmitlang, sa Hiligaynon. sang tinaga nga “daku” (big) kag “pitu” (seven), nga ang pagmitlang paagi sa pagtakop sang bibig nga ang dila ginatulak ukon ginapunggan pasulod.
Ang pagsulat sa “i” naman halin sa pagmitlang sing matig-a nga English “e” sa “bee” sa pagbukas diutay sang bibig nga ang dila ginapunggan sa paggwa, kasubong sang “ihi” (urine) kag “pari” (priest). Ang “e” naman makuha sa pagmitlang katulad sa English “be” nga mahimo sa pagbukas sing diutay sang bibig nga ang dila sa normal nga position, katulad sang “grabe” “serious” kag “yabe” (key).
***
Ano naman ang kahulugan sang “kon” kag “kung” (gamit ang k kag dipthong “ung”) ukon “kun”?
Ang “kon” nagakahulugan sang “if” sa English gamit sa pagpahayag sang pangduha-duha ukon conditional nga sitwasyon. Ma-usar man ini sa opposite sini nga tinaga nga “when” sa pagpahayag sang kaseguruhan (certainty) nga ang hitabo matabo.
Ang “kung” (ukon “kun”) nagakahulugan sang “where” (at what place or situation). May kahulugan man ini nga “wherein” ukon “in which”, nga galakip sang isa ka bagay sa isa ka hitabo ukon sitwasyon, ukon paano natigayon ukon matigayon ang isa ka bagay (how), ukon ano ang natabo ukon matabo (what).
Okey man ang paggamit sang mga contraction, katulad sang “syudad” nga mahapos mitlangon sa lugar sang “siyudad” kag bisan ang paggamit sang dipthong katulad sang Spanish “ie” sa “gobierno” sa lugar sang “gobyerno”.
Indi pa settled ang paggamit sang “sang” kag “sing”. Personally, mas mahapos ko mitlangon kag isulat ang “sing” una sa isa ka adjective, katulad sang “sing hilway nga panugdaon” kag “kasubong sing katahum ni Inday”. Ang “sang” ginagamit ko sing masami sa mga noun, katulad sang “sang mansanas” kag “sang tawo”.
***
Indi ta man dapat malipatan nga ang aton karon nga ginagamit nga Makabagong Alpabetong Pilipino (MAP) may 28 na ka alpabeto, kung diin ang 20 ka alpabeto sang Abakada, nga lakip ang “ng”, nadugangan na sang 7 basic Latin alphabets nga c, f, j, q, v, x, z nga yara man sa English, kag sang “ñ” halin sa Spanish.
Obvously, ang 28 ka alpabeto sang MAP nagahatag ini sang mas hilway (flexibility) nga paggamit sang mga foreign words sa Filipino language, lakip sa mga lokal nga lenggwahe, katulad sang Hiligaynon. Wala man sing problema ang pagsulat gamit ang Chavacano nga pulong sang kadam-an sa Zamboanga, nga isa ka Spanish derived creole.
Pwede na gani ang indi na paggamit sang na-“indigenized” nga mga equivalent sang English kag Spanish kag iban pa nga foreign words. Katulad sang Spanish “cocina” sa Filipino, ukon Hilgaynon, version nga “kusina” kag “zapatos” sa “sapatos”. Kag katulad man sang paggamit sang taglish nga “ma-late ako”./PN
