INDI na kita bag-o sa pagbatyag sang tuman ka init nga panahon. Nangin mas naga-agaw sang aton atensyon ang ginabatyag nga init sang panahon bangud nga may ginatamdan kita nga numero ukon datus nga nagasaad kag nagatukod sa aton pang-ino-ino.
Sa karon, nagamentiner kita diri sa syudad sang Iloilo sang heat index nga 40°C tubtob 43°C nga nagatulod sa aton nga magpakuribong sa matugnaw nga hulot, sa sulod sang mga mall, ukon wala na nagagwa sa mga opisina kag nagalikaw nga magdayan sa gwa agud nga indi makabatyag sang tuman nga kainit sang panahon.
Suno sa Philippine Atmospheric, Geophysical and Astronomical Services Administration (Pagasa), ang heat index amo ang “a human discomfort index that gives the apparent temperature on what humans perceive or feel as the temperature (from the surroundings) affecting the body.”
Ginakabig nga delikado ang heat index temperatures nga yara sa 42°C tubtob 51°C.
Tuman ka delikado ang lubos nga init nga mabatyagan sang tawo, peligroso sa ikaayong-lawas kag makamamatay. Posible nga tuna-an sang iban pa nga balatian kaangay sang cardiovascular kag respiratory disorders. Magaresulta man ini sa heat stroke.
Sa karon, pilit naton nga ginakabig nga normal ang aton pagsinarayo bisan pa nga may athag nga pagdisturbo sa aton pangabuhi apang kinahanglan naton nga magpadayon kag agwantahon ang hangkat sang mainit nga panahon.
Aton tungkaron ang kabangdanan, kon ano ang nagatuga sang heatwave sa Asya. Suno sa Institute of Atmospheric Physics of the Chinese Academy of Sciences forecasts, ang El Niño magatuga sang pag-init sang duta sini nga 2024. Ang heat waves, pagkaging sang duta kag sunog sa kagulangan mangin masami. Ang global warming magalala upod sa heat waves sa kadagatan, ang ocean de-oxygenation, marine ecosystem disruptions, kag padayon nga pagkadula sang aquatic biodiversity (Ke, 2024). Ang mataas nga temperatura may daku nga impact sa patubas, kag mas daku nga hangkat sa pag-agom sang UN Sustainable Development Goals kaangay sang “No Poverty” kag “Zero Hunger”.
Ang climate change mas magapalala sa mga ginaatubang nga problema sang bug-os nga kalibutan, magatilaw sa kapag-on sang mga syudad, mga komunidad, mga imprastruktura, kag pagpangabuhi sang tawo.
Apang, kon lantawon naton ang epekto sini sa isa ka indibidwal, daku ang epekto sini sa lawas sang tawo, sa iya paminsaron, kag mga lihok.
Nahibaluan na naton ang matabu sa tawo, ilabi na sa iya lawas, kon maapektuhan sang tuman ka init nga panahon. Apang, base sa mga pagtuon, may epekto man ini sa utok kag paminsaron. Naga-apekto ini sa aton modo kag iban pa nga aspeto sang aton mental health.
Sa bahin sang trabaho, apektado man ang mga outdoor workers kaangay sang agricultural workers, construction workers, kag landscapers.
Dapat man nga halungan ang mga tigulang, nagabusong, kag may mga balatian. Ang kakulang sang tanum ukon puno sang kahoy sa palibot mas nagapa-init sa lugar.
Ang weather pattern nga ginatawag nga El Niño ang ginabasol. Ang El Niño kabahin sang natural, cyclical phenomenon, apang ang climate change nagapalala paagi sa pagpataas sang baseline temperatures antes magtupa ang El Niño kag magpasaka pa gid sang temperatura.
Ang masubo lang tungod nga ang aton mga lihok mas nagapalala sa sini nga natural, cyclical phenomenon. Indi naton mapunggan ang natural nga hitabu apang mapahagan-hagan naton ang iya epekto kon talupangdon naton ang konsekwensya sang aton pagpabaya, sang aton pag-abusar, sang aton pagpatarasak sa sini nga kalibutan.
Indi na bag-o ang mataas nga temperatura nga aton mabatyagan sa karon tungod nga sadto pa madamo na sang nabalhag sa bug-os nga kalibutan. Sa karon, ang pinakamataas nga opisyal nga nabalhag nga temperatura amo ang 56.7C (134F), sa Death Valley sa California sadtong 1913. Ang pinakainit nga temperatura sa Africa amo ang 55C (131F), nga nablhag sa Kebili, Tunisia sadtong 1931. Ang Iran naga-uyat sang record para sa Asia’s hottest official temperature nga 54C (129F), nga nabalhag sadtong 2017.
Diri sa Pilipinas, ang temperatura nga 42.2 degrees Celsius nabalhag sa Tuguegarao, Cagayan Valley sadtong April 22, 1912, kag May 11, 1969.
Tatlo ka bagay ang ginpatpat sang propesor sa University of the Philippines nga si Dr. Gerry Bagtasa, nga naga-specialize sa atmospheric physics, kon ngaa pinasahi nga mainit sa Luzon, ilabi nasa Dagupan kag La Union.
Una, yara kita sa tropics ukon malapit sa equator, ini ang kabangdanan kon ngaa mainit sa Pilpinas. Ikaduha, malawig ang daytime kaysa sa nighttime, gani malawig man ang tion sang pag-init sang tanan. Paathag ini para sa bug-os nga northern hemisphere kag indi lamang ilabi na sa Central Luzon.
Ikatatlo, ang interaksyon sa tunga sang hangin gikan sa sidlangan ukon sa Pasipiko kag mga kabukiran. Nagatuga ini sang ginatawag nga Foehn winds, nga amo ang mainit, mala nga hangin nga nagaligid sa lee ukon leeward side sang mga bukid (ang opposite side sang prevailing winds). Foehn winds amo ang nagapainit sa hangin kag indi ang easterly winds nga masami ginapaathag.
Sa nasiling ko na, dapat mangin pamukaw na ini sa aton nga mas mangin aktibo kita sa pag-amlig sa aton palibot. Dapat nga magtanum sang madamo nga puno sang kahoy kag ilakip sa mga plano sa ginapatindog nga mga istruktura ang espasyo para sa mga tanum ukon puno sang kahoy.
Dapat ipahangop naton nga ang El Niño duna nga hitabu apang ang climate change mapunggan paagi sa aton kabalaka para sa subong nga pangabuhi kag sa masunod nga henerasyon.
Tanan kita apektado sa high temperature ukon high heat index.
Kinahanglan naton nga hangpon ang kinaiya sang panahon kag basulon ang aton kaugalingon sa aton kontribusyon sa ginaantus naton sa karon.
Yara sa kamot nasandig ang palaabuton sang sini nga kalibutan. Halungan naton ang naga-isahanon naton nga puluy-an. (bertladera@gmail.com/PN)
