NATUBLAG naman kita sang may nagtuhaw nga balita nga may napatay naman sa China bangud sa ginakakugmatan nga black death ukon bubonic plague.
Kon maglaton ang ini nga balatian, mas malala pa ini sa COVID-19 bangud napamatud-an na nga mas madamo sang napatay sa bubonic plague.
Linibo na ka tuig nga naga-igsister ang bubonic plague kag ang una nga recorded case yara sa China sadtong 224 BCE ukon Before the Common Era, apang ang mas signipikante nga outbreak natabu sa Europe sa tunga-tunga sang 14th century kag sa sulod sang lima ka tuig ukon gikan sa tuig 1347 tubtub sa tuig 1352, kapin sa 25 million ka tawo ang napatay.
Isa lang sa tatlo ka sahi sang plague ang ginatawag nga bubonic plague nga tuga sang bacterium Yersinia pestis. Isa tubtub pito ka adlaw matapos ang exposure sa bacteria, naga-develop gilayon ang flu-like symptoms nga ginalakipan sang hilanat, sakit sang ulo, kag pagsuka. Nagabanog kag masakit ang lymph nodes nga nagaluntad sa lugar kon sa diin malapit nagsulod ang bacteria sa panit.
Suno sa World Health Organization, tuga sang kagat sang infected flea ang bubonic plague. Sugod sadtong 2010 tubtub 2015, may yara na sang 3,248 ka kaso nga ginreport sa bug-os nga kalibutan lakip diri ang 584 ka mga napatay kag sa karon ang tatlo ka ginakabig “most endemic” nga mga pungsod amo ang Democratic Republic of Congo, Madagascar kag Peru.
Kon ikumparar sa nahalitan sang COVID-19, nakapatay ini sang 0.00683705 percent sang populasyon apang base sa maragtas ang bubonic plague nagpukan sa kapin 60 percent sang populasyon sang Europe.
Nagsugod ang tanan nga balita gikan sa China tuhoy sa bubonic plague sang ang isa ka marmot, kaupod sang iban pa nga sahi sang rodent, ang nagadala sang plague kag ang tawo nga nagmasakit sini sa China ang nagkaon sang karne sang marmot nga base sa maragtas ang marmot naangot na sa plague sa sina nga lugar sadto pa.
Nagpanghalit ang plague sa London sadtong 1563, 1593, 1603, 1625, 1636, kag 1665, kon sa diin nabuhinan ang ila populasyon sang 10 tubtub 30 percent sa sini nga mga tuig.
Ang Italian plague sadtong 1630 nag-utas sang kapin sa 35 tubtub 69 percent sang ila populasyon. Ang German plagues sa tunga sang 1709 kag 1713 ang kaangay man nga makahalalit kag sadtong 1720, ginbuhinan sang plague sang kapin sa 40 percent ang populasyon sang Marseille. Ginapatihan nga ang bubonic plague nakapatay sang 137 million ka tawo sa sulod sang 400 ka tuig nga pagpangibabaw sang iya kapintas.
Apang, dapat magkalma ang tanan bangud nga kon nag-abot ang balita nga makahaladlok, may dapat kita nga ikalipay sa karon bangud may yara na sang bulong para diri.
Sa kamatuoran, kapin sa 1,000 tubtub 2,000 ka tawo kada tuig ang malatnan sang sini nga plague nga tuman na ka iwat kag masami sa sini nga mga kaso kada tuig ang nabalhag sa Africa, India, kag Peru.
Nakamutik ang Estados Unidos sang kapin sa pito ka kaso sa kada tuig kag masami nga nabalhag ang report sa Southwestern states, lakip ang Arizona, California, Colorado, New Mexico, kag Texas, kon sa diin may wild rodents nga nagadala sang bacteria.Natublag lang ang tanan bangud nga nagaproblema pa kita sa COVID-19 kag bangud gikan naman ini sa China.
Sa karon nga panahon ang bubonic plague ang matratar na paagi sa pag-inom sang antibiotic.
Nakapatay ang bubonic plague sang minilyon nga tawo bangud natabu yadto sang 14th century kon sa diin wala pa sang antibiotic nga natukiban.
Apang, dapat lang kita nga mag-andam bisan pa nga gamay ang tsansa nga mangin kaangay ang sitwasyon sadtong nagliligad nga siglo.
Nagakaangay lang nga magpanumdom kita kag makamarasmas na nga indi tanan nga nagahulag sa sini nga kalibutan ang dapat nga kaunon sang tawo.
Sa karon, indi pa lubos nga makumpirmar kon bala ang COVID-19 gikan sa ginkaon nga kolutnatnit, apang kumpirmado nga nakwa naton ang ebola gikan sa kolutnatnit, MERS gikan sa camel, HIV gikan sa amo, kag bubonic plague gikan sa marmot.
Pila pa ayhan ka halit sang balatian sa aton ikaayong-lawas antes kita magmuklat?
Ano pa ayhan nga halit sa aton ekonomiya ang aton maaguman antes kita makamarasmas?
Pila pa ayhan ka sapat ang dapat nga mag-antus bangud sa aton kasakon kag wala sang kaluoy?
Pila pa ayhan ka kabuhi sang tawo ang madula antes kita magbalikid kag magdulog sa aton mga ginabuhat?
Indi kinahanglan nga magsiling nga mauntat na kita sa pagkaon sang karne kag mangin vegetarian na. Luyag lang naton ipahanumdom nga dapat mangin mahinalungon kita sa aton mga ginakaon.
Dapat mareyalisar na naton nga wala sang karne nga manamit para sa tawo nga nagamasakit.
Tandaan naton nga ang mga balatian nga aton ginaantus gikan sa mga sapat nga aton gina-utas kag ginakaon.
Respetuhon naton ang mga sapat agud nga makalikaw kita sa halit nga ila matuga sa aton ikaayong-lawas. (bertladera@gmail.com/PN)
