MANGIN sagunson na ang aton masumalang nga mga impormasyon tuhoy sa mga nagahandom nga mapilian sa nagahilapit nga eleksyon.
Mansig sabwag sang impormasyon kag adbokasiya ang kada isa tuhoy sa kon ano kanami sang kandidato kag kon ngaa kinahanglan ini sila nga sakdagon kag agud mangin magmadinalag-on pagkatapos sang piniliay.
Sa subong pa lang, ang kada isa luyag nga mangin mahamot ang ila kandidato kag ginapakamalaut ang kasumpong sa pwesto. Lunsay manami nga kinaiya sang kandidato ang mabatian sa nagasakdag kag halos dunuton naman niya sa pagpakalain ang kandidato nga wala niya naluyagan.
Ginakondisyon na ang utok sang mga botante nga ang ini nga kandidato mas maayo kaysa sa isa, nga mas maalam ini kaysa sa isa, nga mas tampad ini kaysa sa isa, mas matinlo kag indi kurap kaysa sa isa, nga madamo sang kurso kaysa sa kasumpong niya, nga wala sang mantsa ang ngalan kaysa sa iya kontra, kag madamo pa nga paanggid ukon komparasyon lamang nga maduso ang iya kandidato kag mamantsahan ang iya kasumpong.
Kon sige-sigehon sambit ang isa ka bagay, kaangay ini sang tiltig sang salsalon nga makapabuka sa bato. Ginaamat-amat sini rumpag ang imahen sang kandidato nga una napilian sang isa ka botante kag gina-islan sing amat-amat sang ginatib-ong nga kandidato.
Kaangay ini sang imo ginalantaw nga artista. Nalaw-ayan ka sa iya, indi manami mag-arte kag indi mo siya maapresyar. Apang sige ang imo lantaw kag ang tupad mo masami man nga nagahambal sang positibo nga tinaga, ginadayaw niya ang artista nga imo kontra. Bangud sige ang imo lantaw, kag sige man ang iya haylo sa imo, amat-amat mo nga gina-apresyar ang kinaiya sang kontra mo nga artista. May mga bagay ka na nga nanamian sa iya, tubtub nga magakomporme ka na lang sa tugda sang imo tupad bisan pa nga wala ka pa lubos nga nanamian gid sa sina nga artista. Ang manami lamang bangud may gamay ka na nga pag-apresyar nga napatuhoy sa iya, ina ang magaserbe nga ganhaan agud nga makasulod na siya sa imo pinsar kag amat-amaton ka na niya haylo tubtub nga makumbinser ka na nga sampaton siya nga artista.
Kaangay man ini sa pulitika. Amat-amaton ka nila haylo paagi sa pagrumpag sa nawong kag dagway sang imo kandidato. Pakalainon kag kumbinsihon ka nga matuod ang ginahambal nila. Ihaplak nila sa imo ang pamatuod, sagunson kag halos malumos ka sa kadamo sang ila ginapresentar. Tuman ka dasig nga halos indi ka na maka-id-id pa ukon makakwestyon sang pila ka detalye agud maathagan ka. Nalampasan na, kon kaisa nalaktawan pa, kag nagkomporme ka na lang sa ginapresentar nga ideya.
Ang mga bagay nga sa masami ginapakita ukon ginahambal sa aton ang ginapamatyag na naton nga matuod. Isa ini ka importante nga aspeto sang aton sikolohiya nga may daku nga rolyo sa kon paano naton lantawon ang kalibutan. Ang ini nga bagay nagatrabaho sa mekanismo nga ginatawag nga ‘cognitive ease’ nga isa ka takus kon ano kabudlay magtrabaho ang aton utok. Gikan sa hapos, kaangay sa pag-scroll sa imo Facebook ukon tuman ka budlay kaangay sa pagpangita sang sabat sa mga numero nga imo gina-multiply.
Ang mga bagay nga matuod nagaresulta sa ‘cognitive ease’ kaangay sa pagsiling nga ang kalayo mainit, ang kalibutan nagatiyog sa adlaw, ang ido may apat ka tiil kag iban pa.
Indi lamang nagagwa nga matuod yadto kundi daw pamilyar ka naman sa sini nga mga bagay, wala sang kabudlay kag manami. Ini tanan resulta sang cognitive ease.
Ang problema nagatuhaw lamang bangud nga ang cognitive ease pwede ma-obra-obra lamang sa iban nga pamaagi. Isa na diri ang pagliwat-liwat nga kon masami mabatian ukon makita ang tinaga, ginakabig na sang nagabasa ukon nakakita nga wala man sang problema.
Kaangay sang bag-o nga ambahanon, sa una indi pamilyar ang makabati apang kon masami na nga ginapatukar, madumduman na sini ang tono kag lyrics, dunganan na niya kanta kag sa ulihi maapresyar man sang iban nga makabati, tubtub nga ang bag-o nga kanta mangin manami na sa palamatin-an sang kadamuan.
Agud mangin pamilyar ang isa ka kandidato sa pinsar sang nagaboto, dapat masami siya nga makita kag mabatian, mangin bantog, kag nagamarka ang iya ngalan sa balatyagon kag pinsar sang mga botante.
Dapat may nagahambal nga manami ang kandidato, madamo sang nabuligan kag masaligan. Ang nagalantaw kag nakabati maamat-amat na lang kumbinser sa kon ano nga imahen ang ginapakita sa iya sang kandidato.
Kaangay sini ang ginahimo sang advertising industry. Liwat-liwaton tubtub nga maganyat kag masiod ang nagapamati ukon nagalantaw. Sa sini, indi na makalisa ang nakumbinser nga tawo.
Kon may naganyat na, makita sang iban nga wala pa naganyat nga daw gamay na lang sila nga wala pa nakaupod. Mamato-mato na lang sila upod sa sini nga mayoriya.
Ang cognitive ease indi lamang napatuhoy sa pagliwat-liwat sang isa ka bagay agud makakumbinser. Dapat manami man ang visuals ukon makagalanyat lantawon paagi sa paggamit sang makagalanyat nga duag. Dapat matin-aw ang tunog ukon wala nagaburot sa palamatin-an agud nga indi makatuga sang cognitive strain. Ginapanugyan ang paggamit sang high contrast video nga may crisp audio.
Kaangay man sa paggamit sang text ukon ang tuhoy sa font, size kag visual presentation sang letra. Mas makagalanyat kon indi gumon ukon buron ang letra, dapat mahapos basahon.
Epektibo man ang mahapos basahon ukon mitlangon nga ngalan kag mahapos basahon nga abbreviation.
Bangud sa sini nga cognitive ease, nangin pamilyar, nangin mahapos kag wala na sang dapat paminsaron pa. Nagakomporme ang aton utok sa naandan na. Nagalikaw na ang utok nga mangin critical sa pagpaminsar kag ini ang nagaresulta kon kaisa nga wala na sa lugar ukon indi na husto ang aton desisyon.
Kon ginaliwat-liwat ukon ginasulit-sulit na sang kandidato ang iya punto, ginakondisyon na niya ang aton pinsar. Indi magpasiod sa iya tuyo.
Mangusisa kag indi magpaanod agud nga mas makapanghimbis sa angay nga sakdagon nga kandidato sa sini nga eleksyon. (bertladera@gmail.com/PN)
