[av_one_full first min_height=” vertical_alignment=” space=” custom_margin=” margin=’0px’ padding=’0px’ border=” border_color=” radius=’0px’ background_color=” src=” background_position=’top left’ background_repeat=’no-repeat’ animation=”]
[av_heading heading=’Hiligaynon 101 man gihapon’ tag=’h3′ style=’blockquote modern-quote’ size=” subheading_active=’subheading_below’ subheading_size=’15’ padding=’10’ color=” custom_font=”]
BY RUNJI JAMOLO
[/av_heading]
[av_textblock size=” font_color=’custom’ color=’#0a0a0a’]
Monday, January 16, 2017
[/av_textblock]
[av_textblock size=” font_color=’custom’ color=’#0a0a0a’]
HILIGAYNON 101 man kita gihapon kay indi sarang matadlong ang mga sayup sa isa lang ka column.
Indi abi ako makabaton sang mga rason sang iban nga mabudlay ang aton nga pulong nga Hiligaynon.
Ang una nga labing pormal ko nga edukasyon sa Hiligaynon amo yadtong sang una pa lang ako nga halintang sa elementary.
Gintudluan kami sa pagbasa kag pagsulat sa Hiligaynon bag-o gintudluan sang English. Mother tongue ang ginatawag sina karon sa pagtudlo sang Hiligaynon nga amo ang pulong sang kadamuan nga mga bumulutho nga Ilonggo o pumuluyo sang Iloilo.
“Si Lino. Si Lita. Hoy, Rosing! Tika, Nanding. Ol, ol, ol!”
Nadumduman ko lang ini nga pahina sang libro nga amon ginabasa sadtong yara pa kami sa elementarya. Segurado ako nga sang Grade 2 na ini ya kay sang Grade1 daw sa pagbaybay (syllabication) pa lang ang amon sadto natun-an.
Mahapos lang kon tan-awon ang pulong nga Hiligaynon. Ang Grade 1 teacher ko sadto sa Iloilo Central Elementary School nagpahangup sa amon nga ang gabayan sa tama nga spelling sang Hiligaynon word (s) suno sa kon paano gina-pronounce ang mga tinaga.
Masugod kita sa vowels nga a, e, i, o, u. (A, ang mahumok nga e; ang I matig-a nga e. Ang “o” mahumok nga O kag ang “U” amo ang matig-a nga O.)
Sunod nga gin-isa-isa tudlo ang mga consonants nga “B, K, D, G, H, L M, N, Ng, P, R, S, T, W, Y.”
Ang consonant nga “B”, halimbawa kon dugangan sang vowel mangin ba, be, bi, bo, bu. Amo man ang sa “K” – nga ka, ke, ki, ko, ku.
Gani nga ang mga una nga tinaga nga gintudlo sa amon amo ang “aba”, abu”, “bao”, “ube” “ubo” kag iban pa. Tapos gintudlo man ang mga tinaga nga “baba” (mouth), bebe (duck) kag kon ano pa nga kombinasyon tubtub nga naubos tudlo ang kombinasyon sang mga Hiligaynon vowels kag consonants.
Salamat sa akon mga elementary teacher-advisers (halin sa Grade 1 tubtub sa Grade3) kay nagsagad ako sa pagbasa kag pagsulat sang mga Hiligaynon words suno sa ila pagtudlo. May reading time gani kami. Tapos sang lunch break, nagahilira kami nga mga magkaklase sa kilid sang amon hulut-klasehan (classroom) kag mag-oral reading. Pasulit-sulit gani nga indi namon malimtan ang pahina sa libro nga nagahampang sang panaguay sanday Lino kag Lita upod ang ila mga kahampang nga sanday Rosing kag Nanding. Lakip na ang ido nga si Bantay nga nagataghol sang “Ol, ol, ol!”
Ina lang ang simple ko nga gabayan nga utang ko sang labi sa akon manunudlo sa Grade 1.
Pero subong, daw sa patarasak lang magsulat sang ila Hiligaynon sentence ang kabataan. Wala na gina-observe ang “mahumok nga e” ukon matig-a nga e nga amo ang “I”. Kasubong man nga gina-mispronounce ang “o” sa “u”. Indi lang mispronounce kundi misspelled pa ang mga tinaga.
Napuslan ko gid sang labi ang mga gintudlo sa akon sang akon Grade school teachers nga amo karon ang akon gabayan sa pag-edit sang mga news stories sang mga interns kag bag-o nga writers sa Hiligaynon. (Ma-id-id ko nga ginapamatian ang ginasambit sang mga reporters nga sa idalum sang akon supervision kay ina man lang ang ma-contribute namon sa pagpalambo sang pulong nga Hiligaynon.)
Kon kaisa ugaling may iban dira nga matamad. Pinagusto na lang kon ano ang ila pagsulat o pagbungat. Kon newsroom setting ina, ti, dapat katungdanan sang mga editors ang pagbantay. (Indi bangud nga nagabantay kita sang sala o sayup nga mabungat agud pakamalauton ang natungdan, kundi dapat ang tama lang nga tinaga ang dapat ipalapnag. Bal-an ko man ina nga ang mga yara sa academe masami naga-discuss sang mga sayup nga practices sang media practitioners. Ang pag-bastardize o pagbaboy sang Hiligaynon, isa na dira sa ila ginahambalan sa hulot klasehan.)
Kasubong sang iban nga lenguahe, ang Hiligaynon nagatin-ad man. Ang aton ginagamit nga Hiligaynon subong may simbug na sang iban nga mga pulong nga nag-contribute sa aton culture bilang Ilong-ilonganon.
Ang matuod sina, may lamud sang Español ang aton matag-adlaw nga conversation. Ang mga tinaga kasubong sang kutsara, tinidor, kutsilyo, baka, toro kag iban pa halin sa mga Katsila nga nagsakup sa aton.
“ҁ Como esta usted?” (sa Español) nagakahulugan sang “How are you?” (sa English). Bangud nagapanghulam na gid lang kita, hulamon naton sang husto ang Spanish greeting. “Kumusta ka?” (indi nga kamusta ka) Pero kon verb ang paggamit, mahimo ini nga “pangamusta”.
Bahin na sang aton pulong ang mga Spanish term nga “tomar” (meaning to take) pareho sang tomar sang bulong. Obrar (work or make) kag iban pa.
Sang nag-abot ang mga English-speaking businessmen o Americans sa aton, ginbaton man naton ang ila pulong.
Gani sa mga tinaga nga “check” ginhimo sang iban sa aton nga “tsekyar”. Lunsar para sa “launch”.
Ginapuis ini sadto sang mga manunulat (sanday anhing Tyo Tagoy Santiago Molato kag anhing Jose Yap) kag iban pa nga Sumakwelan nga indi husto nga pag-translate sa Hiligaynon.
Ila sadto ginapanugyan nga kontani indi magkatamad ang iban sa aton sa patarasak na lang nga paghulam sang mga foreign words kasubong sang “check” nga sarang gid kontani gamiton ang “usisaon” o “hisayron” o “tukibon”.
Si anhing Dr. Alberto Trinidad, anay Dean sang College of Arts and Siences kag College of Communication sang West Visayas State University, nagasiling sadto nga kon gamiton naton ang English word puede nga gamitan sang prefix, halimbawa abi, nga iga-check ukon iga-launch. Indi nga tsekyaron ukon lunsaron.
May mga Tagalog words man kita nga bahin na sang aton matag-adlaw nga conversation…kasubong mga ang iban nga Hiligyanon words bahin na karon sang national language naton nga Filipino. Pero ang mga “pinaka” iya sang mga Tagalog. Halimbawa ang “pinakadako” indi tama nga Hiligaynon. Ang nga equivalent sini amo ang labing dako… kasubong sang labing tigulang (oldest), labing bataon (youngest) etc.
Amo man ang “talakay” nga “patpat” ang Hiligaynon word sini.
Isa pa gid ka sayup nga practice ang paggamit sang “kasado” nga ginpa-popular sang iban nga Manila-based reporter sa halimbawa, pagpanghanda sang kapulisan sa isa ka event.
“Kasado na ang tanan para sa pagahiwaton nga Dinagyang.”
Ang tinaga nga kasado naghalin sa tinaga nga “kasa o makasa” (sa English, ready to pull the trigger). Pangabay lang, kontani nga indi na naton ini paggamiton kag daw may semblance sang violence o may ginapaabot kita nga away. Labay man akon, ang tinaga nga KASADO, sa Hiligaynon nagakahulugan nga “married” ang status.
Madamo pa gid ako sang may inug-point out. Indi para magpanaway ukon mapahilum nga mas madamo ang akon nahibal-an. Luyag ko lang makahimo sang pila ka panadlong para sa pagpalambo sang aton pulong./PN
[/av_textblock]
[/av_one_full]
