LIWAT nga gina-ukalan sa mainstream kag social media ang Audit Observation Memorandum nga ginpagwa sang Commission on Audit (COA) sang damlag lang.
Nagtuga ini sang kontrobersiya kag naghatag sang pagkatublag sa mga ahensya sang gobyerno nga may nasiplatan ukon namunuhan ang COA sa sahi sang transakyon nga ila ginsulod ukon natigayon na.
Una sa tanan, aton anay hibaluon ang kinaiya sang ginatawag nga mga Constitutional Commission ukon offices. Hilway ukon independent ini sila gikan sa tatlo ka sanga sang gobyerno – Legislative, Executive kag Judiciary.
Ginpasad ini nga mga opisina sa gahum sang 1987 Constitution agud nga maglantaw, magtsekyar kag ibalanse ang gobyerno agud nga indi maglabaw sa paggamit sang gahum ang estado.
Ginpasiguro sang Konstitusyon nga matigayon gid ang ila katungdanan kag bangud sini may yara sila sang ginatawag nga ‘fiscal autonomy’.
Ginalakipan ini sang Commission on Audit, Commission on Human Rights of the Philippines, Philippine Civil Service Commission, Commission on Elections kag Office of the Ombudsman Philippines.
Tuman ka importante nga mangin hilway ang ini nga mga talatapan agud masiguro nga makabantay gid sila sa anuman nga sahi sang paglapas sang gobyerno.
Wala kita nagakwestyon sa hulag kag pagtuman nila sang ila katungdanan bangud nga ginbutang sila sa sina nga kahimtangan agud nga mapasiguro nga maamligan ang interes sang publiko kag wala sang pagpang-abuso nga magaluntad sa pag-uyat sang gahum sa gobyerno sang sin-o man nga personalidad ukon indibidwal.
Sadto, nasaksihan naton kon paano nagabalandra sa mga pamantalaan nasyunal kag lokal ang report nga nagagawa gikan sa COA kag ginagamit ini sang iban agud nga higkuan ang dagway sang natungdan nga public official nga subject sang ila report.
Nagatuga ini sang impresyon nga may anomaliya nga nahimo ang isa ka opisyal kag bangud madasig magkondenar ang mga tawo, ilabi na ang iya mga kasumpong sa pulitika, nagatuga ini sang pagkatublag sa iya pagdumala sa iya opisina.
Nagaresulta man ini sa panan-awan nga ang natungdan nga opisyal ang indi masaligan kag nagapangawkaw sa kaban, nagapamentaha agud nga makaganar kag ginagamit ang poder agud nga mangmanggaran.
Bangud sini, may panugyan nga ginpagwa sadto nga indi na ma-access sa madali nga paagi ang ini nga mga report sang COA kag bisan pa nga may patakaran nga dapat mangin hayag ang gobyerno kag ihatag ang mga ginapangayo nga mga dokumento apang ini ang dapat magsunod sa proseso.
Bisan pa sini nga patakaran, ginpakamaayo sang COA nga indi anay pag-ihatag sa sin-o man ang ila AOM magluwas sa mga natungdan nga opisina nga dapat makabaton sang kopya agud nga ila masabat ang mga naobserbahan sang COA sa ila pagdumala sa kwarta sang banwa.
Kaangay ini sa matuod kag suod nga kon may makita nga sayop, iya ini nga ginapalapitan kag ginamuno agud nga matadlong ang ini nga sayop. Wala niya ini ginabantala ukon ginawaragwag sa madamo nga tawo bangud indi niya luyag nga mahuy-an ang natungdan nga opisyal.
Kon ginmuno na niya kag wala nagmanton sa iya nga gawi kag padayon ang paghimo sang sayop kag bisan pa makapila na nga ginhataga sang panugyan, mahimo na niya ini nga ipalab-ot sa natungdan agud nga kasuhan.
Kon mapamatud-an sa asunto, diri na kag ipagwa sa publiko ang impormasyon tuhoy sa iya nangin akto nga indi dapat pagsundon bangud nga sayop ini kag may disbentaha sa pumuluyo kag sa pungsod.
Kinahanglan naton ang ini nga mga talatapan agud nga may maghatag sang pahanumdom, may magagiya kag makapanugyan agud nga indi maalkansi ang pumuluyo.
Ginapaminsar ko man kon dapat mangin kabahin sila sa bidding process ukon anuman nga procurement nga ginahimo sang gobyerno agud nga sa pamuno pa lang sang transakyon makabantay na sila agud wala na sang may makalusot nga kontrobersiya ukon anomaliya.
Kanugon nga may mga resident auditor nga indi makasiplat sa mga transaksyon kag makamutik na lang kon natapos na ukon natigayon na ang sayop nga hilikuton batok sa gobyerno.
Kabay man kuntani nga indi magpagamit ang iban naton nga mga auditor sa interes sang iban nga mga tawo ilabi na kon nagahilapit ang eleksyon bangud nga mamantsahan ang dagway sang kada isa.
Mismo si COA Chairperson Michael Aguinaldo nagsiling nga wala sang finding nga indi ma-account ang kwarta base sa ila AOM sa Department of Health.
Apang, bangud sa may kaugot sa ahensya kag sa gobyerno ang nagsulat sang balita, ginhangop niya ini nga supak sa matuod nga intensyon kag kahulugan sang report. Nagtuga ini sang negatibo nga impresyon kag paglantaw sang pumuluyo. Mas nadugangan ang tap-ing nga nalamhit sa guya sang DOH.
Wala kita nagasiling nga punggan ang mga Constitutional Commission sa ila trabaho bangud indi ina mahimo,ukon punggan sila sa ila pagpahayag sa kon anuman ang ila nasiplatan apang may mga pamaagi nga indi kita makatapak sa tiil sang iban samtang kita ang nagahayon-hayon sa dalan.
Kuntani mangin leksyon sa tanan nga mag-andam kita sa pagpakig-atubang sa mga manaya-naya nga guya nga ang tuyo amo nga itagbong kita sa kontrobersiya, gamiton lamang nilaang opisina sa ila kaugalingon nga interes kag motibo, kag ibilin ang opisina nga nagalumos-lumos sa intriga kag kontrobersiya.
Mabudlay na nga kakason ang mantsa nga nagdukot sa aton guya nga ginlamhit sang kontrobersiya. Bisan napanhiran mo na, bisan nakapanghamoy ka na kag wala na ang nakita nga lamhit sang mantsa apang sa pinsar sang nakakita, wala ini napanas ukon nadula.
Panahon ang makapanas sa sini nga lamhit sa guya sang kontrobersiya apang ang pagdumdom makapalukmat sa kada tion kag higayon. (bertladera@gmail.com/PN)
