SUGPUNAN naton sa ini nga edisyon sang aton kolum ang nahambalan naton sa nagligad parti sa climate change, ukon ang pagbaylo-baylo san g klima sa madasig na nga paglala sini tungod sa global warming,kon pagtaas sang kalibutanon nga init.
Sa matuod, indi kita dapat maglahog-lahog sa climate change. Seryoso ini nga problema. Tungod man gani, sa nasiling ta na, sa aton mismo kapaltahan, labi na gid sa pag-producir kag paggamit sang fossil fuel (oil, natural gas, coal) sa halos tanan naton nga pangginawi.
Nagsugod ining problema sadtong madiskubrihan na sang tawo sadtong ika-19 ka siglo ang fossil fuel nga nangin gatong sa madasig nga hulag sang tawo. Makita ini sa wala katapusan nga paghagong-hong sang mga makinarya agud maghimo sang mga bag-o nga kagamitan, pagpatuman sang madasig nga pagbyahe kag komunikasyon, kag kon ano pa nga dapat pahulagon para sa kinahanglanon kag kagustuhan sang tawo para sa ila kalibutanon nga kalipayan.
Ugaling lang kay, samtang nagadala ini sang kaayuhan sa pagpangabuhi kg pangginawi sang tawo, nagdala man ini sang indi maayo nga mga hitabo para sa tawo.
Sa nahibal-an sang ulihi sang aton mga siyentipiko, nagatuga gali ang pagsunog sang fossil fuel sang daku nga problema sa palibut, labi na gid ang ginabuga sini nga carbon dioxide nga sobra-sobra sa kinahanglanon sang tawo kag sang kalibutan.
Ang pagsunog sang fossil fuel nagatuga gali sang greenhouse gas (GHG) nga naga-trap sang init sa nawong sang kalibutan (global warming) kag, in consequence, padayon nga paggaang sini sa kalibutan nga naga-resulta sa madamo nga kalalat-an. Katulad sang mas makahalalit nga bagyo, malapad nga pagbaha, tagtuyot (drought), pagsaka sang taob (ocean tide rise), linog kag iban pa.
Tungod sini, ang Intergovernmental Panel on Climate Change sang United Nations (UNIPCC), nga napasakupan sang sobra 1,000 ka mga siyentipiko nagpanugyan nga kinahanglan gid ligwaton naton ang aton pag-producir (produce) kag paggamit (consume) sang enerhiya gamit ang fossil fuel agud mapanubo ang emission sang GHG kag mapalayo kita sa peligroso (safe) sini nga level.
Nagpaandam gani sila sang daku nga katalagman (catastrophy) kon ang global warming magsige-sige tubtub lapaw sa two degrees Celsius kag, kon pwede lang, sa 1.5o C lang.
***
Angot sa sining katalagman sa tawo kag mismo sa kalibutan, gintukod ang Kyoto Protocol, nga ginpirmahan sang 192 ka pungsod sadtong 1997.
Ginhisugtan diri nga panubuon ang individual targets sang GHG emission sa 5.2 percent halin sa daan nga mga level sini sadtong 1990 tubtub sa lubos nga pagpatuman sa 2012. Nag-expire ang Kyoto Protocol sadtong Disyembre 31, 2012.
Nangin madinalag-on ini. Sunu sa report sini, partikular sa kaso sang CO2 emission, nagnubo ini tubtub 12.5 percent, nga lapaw sa target nga 4.7 percent. Wala pa natalana ang ikaduha nga commitment sini.
Ginsundan ini sang Paris Agreement nga nag-take effect sadtong Nobyembre 4, 2016 nga nagtukod sang Climate Change Fund nga mga $100 ka bilyon para ibulig sa mga less developed countries.
***
Bilang isa ka arkepelago sang madamo nga isla (archipelago), highly vulnerable ang Filipinas sa Climate Change, lakip na ang pagsaka sang taob (ocean tide rise) tuga sang pagtunaw sang mga yelo sa Arctic Region tungod sa Global Warming, nga madasig na nabatygan sang tanan sa kalibutan.
Sunu sa Greenpeace Southeast Asia, ang isa ka metro ng pagsaka sang taob makapekto sa 64 sang 81 ka probinsya sang pungsod. Gin-predict pa gani sini, kon indi mahingagaw nga masolbar ining problema, matabunan na sang dagat ang 703 sang 1,610 ka munisipilidad nga nagasakop sang mga 700 ka milyon metro cuadrado nga kadutaan.
Tungod sini, dapat pasanyogon gid sang gobyerno ang mga proyekto nga makasagang (adapt) kag makapanubo (reduce) sang kahalitan sini; pagpasanyog sa paggamit sang renewable energy katulad sang hydropower, wind, geothermal, biomass, electric cars kag iban pa; kag ang mga proyekto batok sa lapnagon nga baha kag pagsaka sang taob sa baybayon.
Indi ta man malipat nga ang reserba sang fossil fuel sa bug-os nga kalibutan, labi na gid sa 14 ka pungsod sang Organization of Petroleum Exporting Countries (OEC), madasig nga nagakaubos na kag sa indi na madugay./PN
