HALOS indi mamulalungan sang ginikanan kon ano ang mga lihok sang ila kabataan. Nagapati sila nga mahugod nga naga-eskwela ang ila kabataan kag kon kaisa nagakabuyo lang sa paghamtang sang paborito nga computer games.
Ginahimo nga paaliwansan sang kabataan ang paglagaw sa mga mall pagkatapos sang klase kag sa mga plaza antes magpauli. Ang ila tion yara sa sini nga mga lugar nga kon kaisa indi ang ila klasmeyt ang ila kaupod, may mga iban nga tawo nga nagabantay sang higayon agud nga sila ang masugilanon kag mahaylo kabaylo sa kwarta ukon ano man nga bagay nga ginatan-ay sa ila.
Indi sa tanan nga tion mabantayan sang ginikanan ang ila kabataan. Indi sa tanan nga tion yara sa maayo nga sitwasyon ang ila kabataan. Ang mabudlay pa kon maglikom ang ila bata kag indi magtuad sa kon ano ang nagakahinabu ukon mga liok nga ila ginahikutar.
Dapat mangin mahugod ang ginikanan sa pagbantay sa kahimtangan sang ila kabataan agud nga indi pagsublion sang mga bentahuso kag luyag magdimdim sa kaulay sang mga pamatan-on.
Liwat naton ini nga ginahatagan sang igtalupangod bangud nga padayon nga nagasaka ang kaso sang human immunodeficiency virus ukon HIV sa mga populasyon sang mga pamatan-on nga naga-edad 15-anyos panubo nga nagakalatnan sang virus suno kay Health Secretary Ted Herbosa.
Kapin sa 50 ka mga bag-o nga kaso sang HIV ang mabalhag sa kada adlaw sa tanan nga edad sang Pilipino. Sa sini nga kadamuon, 47 porsyento ginalakipan sang mga pamatan-on nga may edad nga 15 tubtob 24.
Nagahinurusgan ang ini nga mga edad. Mahapos sila mahaylo tungod nga ginalikop sila sang kaibog. Yara sa sila sa kahimtangan nga nagatungkad sa misteryo sang mga bagay kag sahi sang balatyagon.
Mapunggan ayhan nila ang nagakamang nga kakalam? Matapi ayhan nila ang malabaab nga pusnga sang pagginhawa? Madis-ayrihan ayhan nila ang pamaypay sang daku nga kantidad sang kwarta?
Matuod nga indi tanan nga pamatan-on mahuyang sa tentasyon. Apang, dapat gid nga mag-aligmat ang ginikanan tungod posible indi tanan ang ituad sa ila sang ila mga kabataan.
Maathag man suno kay Herbosa nga ang 50 ka kaso sang HIV sa kada adlaw ang doble sa kadamuon sang sini nga kaso nga nabalhag sang nagligad nga tuig 2022.
Bisan pa nga nagasiling ang DOH nga ang Pilipinas may manubo nga kaso sang HIV tungod wala gani kalab-ot sa 1% sang populasyon sang mga tawo ang may HIV.
Wala man ini nagakahulugan nga pabuyan-buyanan na lamang naton kag hulaton nga magdamo pa gid antes maalarma kag maghulag nga may kabalaka. Mas maayo nga mag-akto sang mas temprano agud nga masapar kag mabutang sa maayo nga kahimtangan ang mga pamatan-on.
Ginapanan-aw sang DOH nga ang mga kaso sang HIV sa Pilipinas posible nga maglab-ot sa 364,000 sa tuig 2030.
Sugod 1984 tubtob Pebrero 2023, nagdangat na sa 112,028 ang kaso sang HIV.
Kon aton atubangon ang problema, kon indi naton paghingabunan ang sitwasyon, kon tul-iron naton ang lihok sang pamatan-on, matungkad naton ang ugat sang problema. Mas maayo man kon kaisa nga maghatag sang gamay nga pagduda sa lihok sang kabataan agud nga may mitsa sa paghibalo kon ano na ang ginahimo sang mga pamatan-on.
Mapamag-an kag mapahinay ang kaso sang HIV kon paayuhon ang pag-usisa ukon paglantaw, mas maayo nga edukasyon kag giyahan nga maglikaw ang pamatan-on sa peligroso nga pagginawi.
Mas mahapos sila nga mahulog sa pil-as sang katalagman bangud sa kasulhay nga dala sang social media kag sang internet. Mahapos ang pagpakig-angot kag pagsaliputpot padulong sa mabugnaw nga hulot.
Indi nila mahangpan ang risgo tubtob sa tion nga yara na ini nagatamwa sa ila atubang.
Wala man naton sila ginadalukan nga magtukib sa mga bagay sa sini nga kalibutan, ang importante lamang nga kahibalo sila mag-amlig sa ila kaugalingon, tultulan nila ang husto kag luwas nga banas, kag bitbit nila ang panagang agud nga indi sila matiplang.
Kinahanglan sang pamatan-on ang giya sang ila ginikanan agud nga indi sila magtalang kag mapamentahaan sang mga bentahuso nga nagahulat sang higayon agud sila ang mabiktima.
Ang kahugod sang ginikanan sa paglantaw sing maid-id agud makamutik sa kon ano ang pagbag-o ukon mga nagabag-o sa ila bata ang mangin lyabe sa pagtapna sa mga may malain ga tuyo kag mapunggan ang pagkaguba sang ila bwas-damlag.
Lantawa ang mga pamatan-on, himutari sing maayo kag tungkara kon may yara sila sang ginalikom.
Kabay pa nga indi na madugangan pa ang istadistika sang mga pamatan-on nga apektado sang makalam nga risgo. (bertladera@gmail.com/PN)
