ANG RABIES makamamatay (fatal) nga balatian apang pwede malikawan (preventable)!
Sa Asya kag Africa, ang masami nga kabangdanan sang rabies amo ang makagat sang idu. Malaka ang kaso sini sa Estados Unidos kag developed countries, sa diin mataas ang awareness batok sa rabies.
Sa kabug-usan, ang panguna nga ma-infect sang rabies kag ilaton ini amo ang mga mammal, ukon mga sapat nga naga-producir sang gatas agud ipatiti sa ila bag-o bun-ag katulad sang idu, kuring, ilaga, kabog, amu, pati na ang baka kag karabaw, kag iban pa.
Ang paglikaw nga matapikan sang rabies amo ang pagpabakuna (vaccination) paagi sa pag-injection sang anti-rabies drugs.
Sa karon, may pagpamatuod na gani nga mas epektibo ang paghatag sang pang-oral (paagi sa baba) nga drugs batok sa rabies. Apang wala pa ini ginapatuman sa Filipinas.
Kon may gaplano man, indi kita dapat magpadasu-dasu gamit sini diri sa aton tungod sa aton kwestyonable nga eksperyensya sa Dengvaxia batok sa dengue. Seguruha gid!
***
Ang R.A. 9482, ukon ang Anti-Rabies Act of 2007, nagamando sing mass vaccination (tingub nga pagpabakuna) sang mga idu, pag-rehistro sang mga nabakunahan na, kag pagdakop kag paghunong (impound) sang mga stray, ukon layaw kag wala mabakunahan nga mga idu.
Nagamando gani ini sa paghatag sing libre nga immunization sa mga school children ga-edad 5 tubtub 14 anyos sa mga lugar kon diin may mataas nga insidente sang pangagat sang idu. Ginapatuman bala ini? Daw wala haw!
Ang vaccination ginapatuman bilang preventive measure (Pre-exposure Prophylaxis) sa wala pa makagat, ukon malawayan ang pilas, sang idu, kuring ukon iban pa nga sapat nga posible rabid (rabies-virus infected), kag kon paano pa nga makasulod ang rabies virus. Lakip na sa may risgo ang trabaho, katulad sang mga veterinarian, ukon doktor sa sapat.
Kinahanglan gid mabakunahan ang tawo nga nakagat na (Post-exposure Treatment) sang idu kay pwede dala sini ang rabies virus, kag agud maunahan ang pag-develop sang “immunity” sa biktima.
Sunu sa mga health authorities, ang rabies infection pwede magsugod sa una nga inadlaw sang pagkagat sang idu, gani dapat gilayon mabakunahan ang nakagat sing anti-rabies drugs.
***
Mapintas ang rabies! Sunu sa World Health Organization (WHO) sadtong 2018, mga 59,000 ka tawo ang gakapatay sa rabies kada tuig. Isa ina ka tawo kada 9 ka minuto sa tagsa ka adlaw.
Ang Filipinas yara sa Top 10 sang mga pungsod nga may “highest incidence” sang rabies, sunu sa Philippine Council for Health Research and Development.
Sining ulihi lang, gin-estimate sang Dept. of Health nga mga 100,000 ka Filipino ang ginapabulong batok sa kagat sang idu kag 200 tubtub 300 ang nagakapatay sa rabies kada tuig.
Tungod sini, programa sang aton gobyerno kon paano mapanubo ang populasyon sang idu, nga samtang nagadamo nagadamo man ang mga insidente sang rabies; kag samtang daku man ang problema sang gobyerno kag sang komunidad kon paano ma-kontrolar ang mga layaw (stray) nga mga idu.
Masami ang pagkamatay sa rabies halin sa mga layaw nga mga idu tungod indi sila mabakunahan. Ti ano ang dapat naton himuon?
Una diri ang catch-and-kill, ukon ang pagdakop kag pagpatay sang mga layaw nga idu.
Nangin kontrobersyal ugaling ang mga metodo sang pagpatay sa ila, nga masami ginahimo paagi sa hilu, pagpa-aso sa tambutso sang salakyan, pagluthang, ukon pagbakol sini sa ulo tubtub mapatay kon indi man ilubong buhi.
Tungod sini, natun-an sang gobyerno ang Animal Birth Control – Anti-rabies (ABC-AR) nga programa sa pag-neuterize (kapon) sang mga idu sa komunidad paagi sa “castration” sang lalake kag “spaying” sang mga babaye sini.
Sa “neutering” sang idu ukon kuring kag iban pa, ginakuha ang ila productive organs agud indi na makamuad.
Sa kaso sang mga stray dogs sa India, ginadakop ini sila, ginabakunahan kag gina-kapon kag ugaling ibalik sa ila ginasayuhan nga indi na kahadlukan kontra rabies. Indi man magastuhan dugang pa ang gobyerno sa pagsagud sa ila.
Kami sa balay, may pet dog nga “castrated” na, kag duha ka pet cats nga na-schedule na nga ipa-“castrate” ang lalake kag ipa-“spay” ang babaye sa sini nga semana. Mabudlay kon madamo gid sila.
Happy Dinagyang 2020! Viva Señor Sto. Niño! (w_mateojr@yahoo.com/PN)
