SUNU sa historian nga si Demy Sonza, duha lang ang lubos ginahigugma sang aton Ilonggo national hero nga si Graciano Lopez Jaena – si Elena Fajardo kag ang Filipinas.
Napabutyag ini ni Sonza sang nangin resource speaker siya sa pagsaulog sang National Literature Month sadtong Abril 22, 2017. Ugaling tubtub lang sa ngalan ni Elena ang nasugid sa aton sang isa ka partisipante sa amo nga okasyon.
Nangita kita sang mga libro parti kay Lopez Jaena.
Nakita naton ang “The Ghost of Friar Botod”. Ginhatag ini sang abyan naton nga si Leah Celiz, manager sang Iloilo Memorial Park, sa diin may lubong ang amon pamilya. Sinulatan ini ni Ignacio V. Illenberger.
Isa ini ka “work of fiction”, sunu kay Ignacio, pero ang impression naton amo nga isa ini ka “fictionalized” story sa madamo nga bahin. Ina tungod nagadala ini sang mga hitabo sa kabuhi ni Lopez Jaena kag pila ka tawo nga may kaangtanan sa iya kabuhi, nga gindugangan lang sang mga imaginary details.
Lakip diri sanday Graciano, mga ginikanan niya nga sanday Placido Lopez kag Maria Jacoba Jaena; Colonel Enrique Fajardo (Jefe de la Guardia Civil, Comandancia Yloilo, 1865-1873; Governor Yloilo 1873-1879); Nicholas Loney (British vice consul of Yloilo, 1855-1869); Don Claudio Lopez (Honorary vice consul of Portugal to Yloilo) nga pakaisa ni Placido; kag si Elena nga solo nga anak ni Col. Fajardo.
Na-mensyonar man diri ang madamo nga mga lugar sa Iloilo kag Guimaras, Daughter of Charity Elementary School kag San Vicente Ferrer Seminary sa Jaro, YMCA Iloilo, kag iban pa.
Dugang diri ang pila ka “fictional” nga karakter nga nagapakigbahin sa mga sugilanon kag ang mga naga-panaysayon.
Sunu sa sini nga libro, kasilingan sang mga Lopez sa Jaro ang Espanyol nga pamilya nanday Col. Fajardo, asawa nga si Trinidad kag ila anak nga si Elena. Anom ka mag-ulutod naman sanday Graciano.
Nangin mahirup sanday Graciano kag Elena sa ila masami pagkitaay sa playground sa bal-ut sang ila puluy-an. Enjoy gid si Graciano sa gahod (chatter) nga ginahimo sang bataon pa kaayo nga si Elena kon ginagaris sang iloy kag ni Graciano. Magulang si Graciano sing lima ka tuig kay Elena. Nangin mahirup man ang ila mga ginikanan.
Sang magsulod na sa seminario si Graciano kag nangin sekretaryo ni Don Claudio, gin-aha ni Col. Fajardo ang maalam nga Graciano nga mag-tutor sa 7 anyos nga Elena. Wala na ginapa-eskwela si Elena tungod masami ini nagamasakit kag ginapa-tutoran lang ini. Sa ila balay, kon wala sila nagatuon, ginakawilihan ni Elena ang pagpinta sa pagtudlo sang iya iloy.
Nangin mahirup pa gid sanday Graciano kag Elena, kag sa amat-amat tubo sang buot ni Elena nagpakita na ini sing kahamuot kay Graciano. Sa isa ka sketch ni Elena ginpakita sini ang isa ka may edad nga lalake nga nagapungko, sa diin nagapasabak ang isa ka dalagita nga nagasandiay sa iya abaga.
Siling ni Elena kay Graciano: “Sa ulihi, ining dalagita mangin kaupod sa pangabuhi sinang lalake.” Sa sina nga ginbungat ni Elena, hugot naglikop ang iya mga butkon sa dalagita.
Apang ang nadak-an nga binatasan nagpugong kay Graciano agud ipautwas ang iya kaluyag kay Elena. Sadto 17 anyos pa lang siya. Wala na nagtapos sa pagka-pari katulad sang luyag sang iya iloy kag luyag na lang mangin doktor.
Nagbalik na sa Espanya sanday Elena kag iya mga ginikanan sadtong 1879.
Nag-init ang mga prayle kay Graciano tungod sa iya libro nga Fray Botod. Nalagyo siya pa-Espanya sadtong 1880. Nagduaw si Graciano kanday Elena bag-o mangita sang dalayunan para sa iya pagtuon sa medisina.
Sadto 24 anyos na si Graciano kag 19 si Elena. Panahon na! Ugaling, duha pa lang ka bulan nga nag-abot si Graciano sang nagtaliwan si Elena tungod sa iya ginadala-dala nga balatian sa baga.
Ginbatyag ini ni Graciano. Wala na siya nagpasige sa iya pagtuon sa pagka-doktor kag ginpangunahan ang Reform Movement sang mga Filipino sa Espanya. Gin-islan man niya ang iya ngalan sa Graciano Lopez Jaena nga wala sing “y Jaena” sa punta.
Napatay siya sa Epanya sa edad nga 39 sadtong Enero 20, 1896 dala ang kaakig sa nagahari nga mga Espanyol, nga subong bala ginkuha nila sa iya ang pinalangga niya nga si Elena./PN
