MAKATALAGAM ang impormasyon nga ginpagwa sang World Health Organization kag mga grupo sang international researchers sang damlag lang nga masobra sa isa ka bilyon ang mga obese nga indibidwal sa bug-os nga kalibutan.
Lapnagon ang lubos nga katambukon nga nangin mas ordinaryo kaysa sa kulang sa kabug-aton sa kadamuan nga mga pungsod, lakip na ang madamo nga mga pungsod nga may manubo kag kasarangan nga kita nga sadto nagapakig-away sa kakulang sa nutrisyon.
Ginkakibot ni Majid Ezzati, senior author sang The Lancet kag professor sang Imperial College London, kadamuon sang mga tawo nga nagakabuhi nga may lubos nga katambukon.
Natumod ini paagi sa datus gikan sa masobra 22 milyunes ka tawo sa masobra 190 ka pungsod.
Suno sa natukiban, ang pagsaka sang obesity rate indi lang makita sa mga manggaranon nga pungsod kundi madasig man ini nga nagasaka sa iban pa nga mga lugar.
Sa mga hamtong ang pang-idaron, masobra sa doble ang obesity rate sa tunga sang tuig 1990 kag tuig 2022, kag mas apat ka beses nga doble sa mga bata kag kabataan nga may edad nga 5-anyos tubtob 19-anyos.
Bisan pa nga ginatos ka milyon sa gihapon ang wala sang bastante nga pagkaon apang ang pagsaka sang obesity rate sa mga bata makabig nga ‘very concerning’ tungod nagapakita ini sang trajectory nga nakita sa mga hamtong antes pa ang tuig 1990.
Ginsiling ni WHO Director-Geberal Dr. Tedros Adhanom Ghebreyesus nga ang pagpatuman sang mga tikang kaangay sang mga buhis sa mga produkto nga mataas ang kalamay kag pagduso sang masustansya nga pagkaon sa buluthuan kinahanglan agud makabulig nga masolusyunan ang obesity rate.
Importante, suno sa iya, ang kooperasyon sang pribado nga sektor nga dapat may salabton sa impact sang ila produkto sa ikaayong-lawas sang mga tawo.
Apang, lantawa ang sitwasyon sang subong nga panahon kon sa diin tuman ka damo sang mga produkto nga ginabaligya ang kargado sa kalamay.
Matuod nga ginadumilian ang mga softdrinks sa mga buluthuan apang sa una lamang yadto ang karas sang tanan kag sa subong halos nalipatan na.
Ginpagamay ang softdrinks agud nga mahapos isulod sa bulsa kag indi masyado imunon sa mata sang nagadumili sini.
Agud nga makalikaw sa ginatawag nga ‘softdrinks’, naghimo ang mga manufacturer sang produkto nga makabig mas ‘healthy’ nga indi makabig nga soda apang kargado gihapon sa kalamay.
Nagakadaray kita sa mga tan-ay nga pagkaon kag ilimnon sa palibot nga lunsay ‘unlimited’ kag nagalagsanay panubo sang presyo agud nga maka-angkon sang kustomer nga mangin ila nga suki.
Ginapabalunan pa sang ginikanan ang ila kabataan sang soda ukon bottled drinks, ukon juice drinks nga kargado sa kalamay. Masami man nga nagakaon sa mga fast food chains nga wala man masyado sang nutrisyon ang ila pagkaon. Lunsay pampatambok lamang.
Bisan ang mga hayskol kag yara sa kolehiyo, ang mga estudyante subong mahilig na sa kape kag flavored coffee nga tag-37 pesos ukon mas o menos sa 50 pesos ang kada cup.
Yara man ang pagdagya sang Korean restaurants nga may madamo nga menu kag masami nga ginabalik-balikan sang mga pamatan-on.
Madamo sang mga kalan-an nga nagbukas, madamo sang sabor nga dapat matilawan apang indi kita magpatama sang kaon.
Tandaan naton, ang pagkaon nagakahulugan nga sudlan naton sang nutrisyon ang aton lawas. Lantawa kon may nutrisyon ang imo ginakaon? Ang pagkaon wala nagakahulugan nga magpakabusog, dapat lang nga maulian ang enerhiya nga aton nausar sa sina nga adlaw.
Sang san-o ka ulihi nga nagbasa sang panakot ukon ingredients sang isa ka produkto nga ginbakal mo? Dira mo mabal-an nga bisan makahang ukon maasin, pero tuman ka damo sang kalamay.
Dapat mangin health-conscious kita agud epektibo man naton nga matudlo sa mga kabataan kon paano magpili sang dapat kaunon kag kon ini may maayo nga madulot sa aton lawas.
Likawan naton nga magpaulipon sa pagkaon kon gusto naton nga makalikaw sa balatian.
Mas maayo nga ang pagkaon aton lang tilawan, indi naton paghap-an.
Sa subong ang pagpanamit, sa sunod ang pagkuriit. Indi naton gilayon mabatyagan ang malain nga epekto sang mga pagkaon nga ini sa aton nga lawas tungod nagabatu kag naga-adjust ang aton lawas sa anuman nga ginasulod naton sa aton nga baba.
Nagapanukot lamang ini sa panahon nga maluya na ang aton resistensya, sa panahon nga wala na sang ikasarang nga magbatu ang aton lawas bangud sa tuman ka damo nga nagpondo ukon nadeposito sa aton lawas gikan sa aton mga ginakaon.
Kon obserbahan mo, mas mabug-at magbangon ukon daw kabug-at sang imo lawas kon karne ang imo ginkonsumo sang gab-i antes ka nagtulog. Mas mamag-an kon wala sang ginkaon nga karne kag kon prutas kag utan lamang tungod mamag-an ang pagtunaw sa sini nga pagkaon.
Athagon ko, wala agud nagadumili sa imo nga magkaon, ilabi na nga tuman ka damo sang kalan-an sa syudad kag probinsya sang Iloilo.
Luyag ko lamang nga indi ka magpaulipon sa pagkaon. Pilia ang dapat mo kaunon kag dapat may mahatag sa imo nga nutrisyon.
Liwaton ko, ikaw ang magapanamit, ikaw ang magakuriit. (bertladera@gmail.com/PN)
