MALALA nga pagbinaha (flooding) ang nag-igu sa Libya sadtong Setyembre 11, 2023. Isa ini, kon indi man ini na, ang pinaka-makahalalit nga flooding nga natabo sa diin man nga bahin sang kalibutan.
Sunu sa Libyan Interior Ministry, nagpatay ini sing mga 6,000 ka tawo kag mga 9,000 naman ang “missing” sa initial nga count. Ginapatihan nga magasaka pa gani ang kadamuon sang napatay sa mga 20,000 sa sige dugang pa sang lista sang “missing”.
Kalakip sa sining “devastating flooding” sa Libya ang 8 pa ka kasubong nga pagbinaha nga natabo sa sulod sang una lang ka 11 ka adlaw sang Setyembre. Gintuga ini sang “severe rains” nga dala sang Hurricane Daniel nga nag-igu kag nagdala sing grabe nga halit sa 7 ka lugar sa 4 ka continente.
Luas sa Libya (sa continente sang Africa), ginbaha man sang indi lahog-lahog ang central Greece (Europe), northwest Turkey (Europe), southern Brazil (South America), central kag coastal Spain (Europe), Hong Kong (Asia), kag southwestern United States (North America). Luas sa nagkalamatay, madamo man nga kahalitan ang natuga sining “devastating flooding” sa mga puluy-an kag infrastructura, crops, kag madamo nga pangabuhian.
Gintawag ni meteorologist Andrew Hoell nga “unusual” ining “unrelated” (indi magkaangot) nga “extreme weather events around the world” nga natabo sa malip-ut lang nga panahon. Si Hoell isa ka research meteorologists sa National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) Physical Science Laboratory.
Nagapakita ini, sunu sa iya, nga indi lang pang-rehiyonal kundi “global” gid ang natabo sa sining 7 ka lugar nga matudlo sa nagalala na nga epekto sang Climate Change.
In other words, posible matabo liwat ining pagluntad sang El Nino – ang warm phase sang El Niño–Southern Oscillation (ENSO) nga nagadala sing sobra nga kainit kag sobra nga pag-inulan pagkatapos sang tagtuyot (drought) – nga lapaw na sa indi kinaandan nga mga lugar nga masami luntaran sini sa kada tuig, nga gapatimaan sang paglala pa gid sang Climate Change.
In general, sunu kay Hoell, ang Global Warming nga nagatuga sang Climate Change nagapalala sang water cycle sang aton planeta.
Ang mas mainit nga temperatura, paathag niya, nagapadasig sang evaporation, ukon pagsuyop sang init sang tubig pasaka sa kapanganuran, nga sa pag-abot sang bagyo iula sini sa idalom nga magadulot sang “severe flooding” dira, nga indi na kinahanglan ang pag-abot sang cold phase sang ENZO nga La Nina.
Sa karon, sunu sa aton Pag-asa, ang pag-inulan diri sa Filipinas dala sang na-enhance (sang bagyo) nga Southwest Monsoon (Habagat) kag sang Shear Line, nga tuga sang pag-abtanay sang warm kag cold nga hangin nga nagatuga man sang mabunok nga ulan.
***
Sunu sa mga meteorologists nagdugang ang init sang kalibutuan sing 1.8 degrees Fahrenheit sugod sadtong 1901 kag nangin 4 percent nga mas mahumog (wetter) ini. Ang buot silingon sini sa Northeast USA, ang pinakalala nga bagyo magadala na sing 27 percent nga humog (moisture) sangsa nagligad nga siglo (century).
Sa pagtuon sang NOAA sadtong 2016 ining “severe rains” katulad sang dala sang Hurricane Daniel, matabo sa 40% nga kahigayunan (more likely) kag 10% nga kabaskug (more intense) tungod sang Climate Change.
Daku nga kabangdanan, sunu sa mga meteorologist, ang greenhouse gases (GHG), nga ginabuga sang fossil fuels, sa pagsaka sang frequency, intensity sang rainfall, kag tagtuyot (drought).
Gindugangan pa gid ini nga problema sang Ocean Rise nga tuga sang Global Warming nga gatunaw sang yelo sa Antartica kag iban pa nga lugar nga matugnaw. Nagatuga ini sang tidal floods nga gina-experyensyahan na gani sang mga coastal areas sa Luzon.
Sunu gani sa Fourth National Climate Assessment, sa 2045, por ejemplo lang, ang Charleston, South Carolina maka-experyensya na sang 180 tidal floods kada tuig, ikumparar sa 11 lang sadtong 2014.
Sa subong ugaling daw wala man sing mahimo nga mabungahon gid ang Paris Agreement sa pagpanubo sang pagbuga sang makahalalit nga GHG sang mga industrial countries.
Gani, diri sa Filipinas, dapat mangamlig na gid kita batok sa sining mga kahalitan nga madulot sang Climate Change kag indi maghulat pa sa kon ano man nga mabulig sang Paris Agreement nga wala man nagatupa.
Importante diri ang preventive, mitigating, kag resiliency measures nga mahimo naton. Indi lang sang gobyerno kundi naton man nga mga pumuluyo, labi na gid ang naga-istar sa mga manubo nga mga lugar kag kon diin pa vulnerable sila sa flooding kag kahalitan nga matuga sini katulad sang land/mud slide, labi na gid sang mahaliton nga flashflood nga pwede kita kibuton sa ano man nga oras./PN
