Tuman ka malipaton ang nagadumala sa syudad sang Iloilo. Matapos hatagan sang report sang mga pagtuon, ang report wala gina-aktuhan ukon ginapabuyan-buyanan lamang. Madugay na nga may pagtuon tuhoy sa groundwater sa syudad. May mga panugyan na nga limitahan ukon indi magpinagusto sa pagtasuk ukon pagkutkot sang bubon. Apang, wala sang iban nga pamaagi ang mga pumuluyo agud nga makaagom sang tubig nga ila magamit gikan sa water concessionaire.
Indi na bag-o para sa akon ang report nga naga-usmod ang syudad sang Iloilo, ilabi na nga masami ko sadto nga ginatalakay sa akon programa kag balita sa isa ka lokal nga waragwaragan kon sa diin ako nagatrabaho sadto.
Suno sa report sang Japan International Cooperation Agency (JICA), masobra 90% sang land mass sang syudad sang Iloilo ginalakipan sang tapan kag manubo nga mga lugar nga nagatupad sa mga suba kag dagat. Ang elevation ginabulubanta yara sa 2.7 metros malapit sa shorelines, kag may kataason nga 5.18 metros padulong sa inland areas.
Masami nga ginasul-ob sang tubig-dagat ang manubo nga bahin sang syudad kon magtaob. Ilabi na kon ang taob nagalab-ot sa masobra duha ka metros.
May mga panugyan man sadto ang Mines and Geosciences Bureau – Western Visayas nga dapat bantayan ang mga patarasak nga pagtasuk kag pagkutkot sang bubon bangud sa kahangawa nga magsul-ob ang dagat kag maapektuhan ang gina-inom nga tubig.
Kahibalo man kita nga nagahulag ang plates nga nagatuga sang tatlo ka sahi sang tectonic boundaries: ang convergent, kon sa diin ang mga plates nagahulag pakadto sa kada isa; divergent, kon sa diin ang mga plates nagapalayo sa kada isa; kag transform, kon sa diin ang mga plates nagaligdasanay sa kada isa. Nagahulag sila sa rate nga isa ukon duha ka pulgada (tatlo tubtob ima ka sentimetro) kada tuig.
Tanan ini mga kabangdanan kon ngaa may paghulag sa duta kag mismo ang aton aktibidades nagakontribwer sa pagkatublag sang duta.
Kon nagahulag ang duta kag damo sang guab sa idalom, indi ayhan mag-usdang ang duta, ukon mag-usmod?
Nangin sentro sang atensyon ang 9 millimeters nga pag-usmod sang duta sa syudad sang Iloilo sa kada tuig suno sa report. Ginapaanggid ini sa kapalaran sang Venice sa Italy kon indi gilayon mahatagan sang atensyon.
Suno sa “SHELTER MISSION REPORT Groundwater assessment in Iloilo City, Philippines: A Report Submitted to UN-Habitat Philippines, March 1, 2016” ginpanugyan diri nga amligan ang groundwater para sa palaabuton kag agud nga may makuha nga tuig para sa masunod nga dekada. Dapat ipatuman ang groundwater protection zones sa karon kag palaabuton nga groundwater pumping wells.
Madamo na sang pagtuon nga ginhiwat, mga resulta kag rekomendasyon nga ginhatag sa nagadumala sa syudad apang wala sang may makita nga maathag nga pag-akto para maamligan ang mga nasakpan nga lugar kag pumuluyo.
Nagapasimpalad ang mga kontraktor sa pagtukod sang matag-as nga building bisan pa nga nakahibalo sila nga luy-on ang duta kag magasto para sa pagtukod sang pundasyon.
Kinahanglan na nga tun-an kag ipatuman ang mga rekomendasyon agud nga indi mabutang sa malala nga kahimtangan ang bug-os nga syudad sang Iloilo.
Dapat nga pamatian kag ipatuman ang panugyan ni Jessica Dator-Bercilla, ang Science-Policy Interface Fellow sa National Resilience Council (NRC). Dapat maghimo sang angay nga tikang ang gobyerno local agud mahagan-hagan ang pag-usmod sang duta.
Ang iya nga panugyan, nangin panugyan na sadto pa, nga dapat hugot nga ipatuman ang regulasyon sa naga-igsister nga mga bubon kag kontrolon ang pagkutkot sang mga bag-o nga bubon.
Agud nga indi magtasuk ukon magkutkot sang bubon ang pumuluyo, dapat makalab-ot sa ila ang serbisyo sang tubig. Samtang wala sang linya sang gripo sang tubig nga makalab-ot sa ila, mapilitan sila sa gihapon nga mangita sang paagi agud nga makaangkon sang tubig.
Kon ginasolbar kuntani ang problema sang tubig sa kabarangayan paagi sa pagtakod sang linya sang gripo, indi na kita makadangat sa sitwasyon kaangay sini nga nagakabalaka kita sa resulta sang aton kahimuan bilang mga pumuluyo.
Dapat matun-an man kon ano ang epekto sang mga mataas nga building, kon ang ila kabug-aton mangin kabangdanan man sang dugang nga pag-usmod sang naga-usmod na nga duta.
Tion na nga maghatag sang tion kag mag-analisar ang kada isa kon ano ang madangtan sang syudad sang Iloilo kon padayon ang aton hilikuton nga nagakontribwer sa madasig nga pag-usmod sang syudad sang Iloilo.
Mahilig kita magsemento sang mga dalan kag sang mga palibot ukon ugsaran. Indi makapanalupsop ang tubig sa duta kag indi mailisan ang tubig sa idalom nga aton ginasuyop para gamiton. Madugay na nga ginapanugyan nga dapat may bahin sang dalan nga indi sementado ukon may yara sang garden ukon tree park sa mga business centers para may lugar para nga mangin alagyan sang tubig nga makapanalunton sa duta.
Madamo man sang nagatukod sang subdivision. Kinahanglan man nga dapat pataason lebel sang duta agud nga indi magbaha. Ang manubo nga subdivision madasig nga magbaha kon magmunog ang ulan.
Labaw sa tanan, dapat balikan sang syudad ang mga nauna nga mga pagtuon nga ginhiwat diri sa aton, tun-an ang ila mga findings kag recommendations, kag ipatuman agud nga sa mas temprano pa mahagan-hagan ang madasig nga pag-usmod sang duta sa syudad sang Iloilo.
Kon kaisa, kinahanglan kita nga kuhiton agud nga magbalikid kag magtulok sa sitwasyon, antes kita maghimo sang tikang agud nga masapar nga maglala ang sitwasyon.
Ang ginpagwa nga pagtuon tuhoy sa naga-usmod nga duta sa syudad sang Iloilo isa ka pahanumdom nga dapat maghalong sa aton mga hilikuton, nga dapat may kabalaka kita sa aton palibot, nga dapat lantawon naton ang madangtan sa palaabuton sang aton mga lihok.
Pahanumdom man ini nga indi dapat magpabuyan-buyan ang nagadumala sa syudad. Dapat nga mag-akto para sa kaayuhan sang iya nasakpan. Dapat nga magkabalaka sa palaabuton sang syudad nga iya ginaalagaran.
Tion na nga mag-akto. Tion na nga ipakita ang matuod nga pagkabalaka. Tion na nga tipunon ang komunidad kag hingyuon ang ila bulig kon paano naton ululupod nga masolusyunan ang problema kag mahagan-hagan ang pag-usmod sang duta sa syudad sang Iloilo. (bertladera@gmail.com/PN)
